Steden worden zwaar getroffen door de coronapandemie. Enerzijds door het virus zelf dat slachtoffers maakt en anderzijds door de respons die de economie en lokale handel heeft lamgelegd en dus de inkomsten van lokale overheden ondergraaft. Het is daarom cruciaal om prioritair kennis en beleid te ontwikkelen rond stedelijke gezondheid dat stoelt op de integratie van ruimtelijke ordening, leefmilieu, klimaatactie, circulaire economie, financiën, gezondheid en welzijn op lokaal niveau. Enkel met gezonde dorpen en steden als fundering kan er een robuust wereldgezondheidssysteem gerealiseerd worden dat in staat is om corona en nieuwe pandemieën te beheersen.

De VN trekt daarom het register open door met Secretaris Generaal António Guterres in persoon een beleidsbrief rond 'COVID-19 in een stedelijke wereld' voor te stellen. Hierin pleit hij voor ondersteuning van lokale overheden als cruciale eerstelijnshulpverleners, in de directe respons, maar ook met het zicht op economisch herstel en duurzame heropbouw van steden.¹

CHOLERA IN LONDEN IN 1854

In de westerse geschiedenis van de stad zijn pandemieën en stadsplanning onlosmakelijk met elkaar verbonden. Dokters en stadsplanners werkten in het verleden op logische wijze samen. Corona belicht de noodzaak om dit meer te doen, silo's te doorbreken en vooral te kijken naar hoe lokale overheden hierin initiatief kunnen nemen. Londen is een goed voorbeeld. Hoe die stad er nu uitziet, kan enkel begrepen worden vanuit de ziektes die de stad hebben geteisterd. Toen dokter Jon Snow in 1854 de woon- en werkplaatsen van choleraslachtoffers in het zwaar getroffen stadsdeel Soho in Londen kaart bracht, werd meteen duidelijk dat de ziekte veroorzaakt werd door een primitieve, vervuilde waterpomp in een arme buurt waar nog geen riolering was voorzien.² Gezondheidsspecialisten ontdekten daarmee dat gezondheid niet louter een kwestie was van het lichamelijke gestel en individuele gewoontes. De uitbraak van ziektes zoals de cholera kon ook worden gelinkt aan omgevingsfactoren zoals het gebrek aan toegang tot vers water, overbevolking en niet-geventileerde ruimtes.

De cholerakaart van dokter Jon Snow was een echte gamechanger. Door data en kennis op een gebiedsgerichte manier weer te geven, toonde Snow aan dat arme mensen in een minderwaardige ruimtelijke context woonden en dus extra risico liepen tot verdere achterstelling. Dit leidde tot de investeringen in stadsplanning, met ruimtelijke normen en regelgevingen inzake water- en riolering, huisvesting, werkplaatsen, straatprofielen en het voorzien in parken, andere groene ruimtes en sociale infrastructuur. Het zette overheden ook aan om op grotere schaal te investeren in groene tuinwijken, kuuroorden en infrastructuur voor recreatie en sport.

VAN EPIDEMIOLOGISCHE NOODAANPAK NAAR EEN VEERKRACHTIG GEZONDHEIDSBELEID

Deze blik op de geschiedenis van stadsplanning en lokale gezondheidswerking is vandaag erg relevant. Covid-19 transmissie gebeurt sneller in achtergestelde buurten. Die zijn vaak overbevolkt, met kleine, niet-geventileerde appartementen, te smalle voetpaden en te weinig parken. De implementatie van ruimtelijke normen voor gezonde ruimte is dus niet overal gebeurd. Ook tijdens de lockdownperiodes zagen mensen in stadsbuurten extra af, zelfs als ze niet door het virus werden getroffen. Hier kan geen frisse neus opgehaald worden in een tuin of op een ruim balkon, kinderen kunnen nergens spelen of rustig proberen te studeren, indien de internetaansluiting al zou werken en betaalbaar zijn. Experten slaan daarom terecht alarm dat de coronamaatregelen leiden tot een niet te overziene aanslag op de mentale en socio-emotionele gezondheid, in het bijzonder van jongeren.

Bovendien blijkt uit de meest recente studies naar de kwetsbaarheidsprofielen van COVID-19 slachtoffers dat ongezonde factoren in de nabije leefomgeving deels uitleggen waarom het virus zoveel impact heeft. Patiënten met chronische, niet-overdraagbare ziektes zoals diabetes en hart- en vaataandoeningen blijken nu extra kwetsbaar.³ Juist deze ziektes (cardiovasculaire ziektes, diabetes, kanker, long- en mentale aandoeningen) zijn in opmars over de hele wereld, onder alle bevolkingsgroepen, maar het meest onder de minstbedeelden die moeten wonen en werken in ongezonde omstandigheden. Zo wordt diabetes in vele gevallen veroorzaakt door overgewicht in de kindertijd. Diabetes is op nog geen twintig jaar tijd op wereldvlak gestegen van 10,3% naar 18,4% onder 5- tot 19-jarigen.⁴ De Belgische cijfers zijn gelijkaardig, met 19% van kinderen met overgewicht in 2018.⁵

Deze chronische ziektes kan je niet met een vaccin behandelen. Ze hangen samen met risicofactoren die pleiten voor preventie en het inzetten op het positief plannen van gezonde leefomgevingen die aanzetten tot een gezonde leefstijl: nabijheid tot gezonde, betaalbare voeding, ruimte voor fysische activiteit, gezonde lucht. Een recente studie van de Harvard School of Public Health legt de link tussen het hoge sterktecijfer te wijten aan de COVID-19 pandemie en de langdurige blootstelling aan luchtvervuiling.⁶ In steden is die luchtvervuiling vooral te wijten aan het gebruik van fossiele energie in de bouw- en transportsector. Juist in die sectoren maakt duurzame stadsplanning het verschil. Door compacte stadsontwikkeling, het investeren in wandel- en fietsinfrastructuur en het collectief investeren in nabijheid van groen en sociale infrastructuur, kan het gemiddeld energieverbruik verlaagd en vergroend worden. En laat die ruimtelijke maatregelen voor gezonde lucht nu juist ook fysische activiteit, gezonde stadslandbouw en voedingsketens mogelijk maken.

LONDEN EN AMSTERDAM ALS VOORBEELD

Ook vandaag investeren steden als Londen opnieuw in stadsplanning gericht op gezondheid. Het terugdringen van auto-gerelateerde luchtvervuiling staat er hoog op de agenda, met een arsenaal aan maatregelen waarmee zowel gezondheidsexperts als planners vertrouwd zijn: het monitoren van luchtkwaliteit, het invoeren van circulatieplannen die wandelen, fietsen en openbaar vervoer prioritair stellen, het invoeren van Lage Emissie Zones, het financieren van audits inzake luchtkwaliteit in kinderdagverblijven en scholen.⁷ Het stadsbestuur heeft ook een ambitieus stedelijk voedselplan dat inzet op gezonde schoollunches, maar ook op het uitbreiden van stadslandbouw en moestuinen.⁸ Op tien jaar tijd is een netwerk van 2.700 land- en tuinbouwplekjes ontstaan, dankzij actieve betrokkenheid van 200.000 Londenaars en ondersteuning van de stad. Innovatief is ook het werk van Guy's and St Thomas' Charity, die inzet op het ondersteunen van de armste wijken bij het ontwikkelen van een ruimtelijke voedselomgeving die gezond en betaalbaar is. De stichting doet dit als aanvullende investering op de ziekenhuizen en zorginstellingen die ze uitbaat. Ze erkent expliciet dat een efficiënt en inclusief gezondheidsbeleid niet wordt uitgevoerd binnen de muren van een ziekenhuis, maar juist vorm krijgt in de buurt, de directe leefomgeving van mensen en hun routines.⁹

Ook Amsterdam heeft een ambitieus programma 'De gezonde stad'. Dat bouwt voort op een traditie van stadsplanning, het honderd jaar oude schooltuinenprogramma en een historisch sterk verankerd lokaal gezondheidsbeleid.¹⁰ Met de recente lancering van dit stadsprogramma wordt echter extra ingezet op de unieke capaciteit van een lokaal bestuur om innovatief, geïntegreerd en in leercirkels clusters van activiteiten te ontwikkelen die als geheel effectief impact hebben. Zo focust bijvoorbeeld de 'Amsterdam Gezond Gewicht Aanpak' (AGGA) binnen dit programma op de reductie van overgewicht van kinderen uit de meest kwetsbare gezinnen.¹¹ Amsterdam boekt hierbij resultaten die nergens anders ter wereld werden gerapporteerd: een reductie van overgewicht bij kinderen van 12% op drie jaar tijd, terwijl het nationale gemiddelde onveranderd bleef. De crux is opnieuw een brede focus op zowel individuele ondersteuning, het accommoderen van een gezonde leefomgeving voor gezonde gewoontes, met behulp van ruimtelijke ontwerp in scholen, straten en winkels met voedingswaren. Op nationaal vlak werd ook al in 2016 het Slimme en Gezonde Stad programma opgestart, dat focust op ruimtelijke planning en ontwerp, integrale samenwerking en besluitvorming, gebruik maken van gedragskennis, meten en rekenen en schoner vervoer.¹²

EEN PLEIDOOI VOOR EEN LOKAAL GESTUURDE EN GEBIEDSGERICHTE RELANCE

Kunnen we onze dorpen en steden gezond maken door louter te investeren in gezonde ruimte? Zijn goed geplande dorpen en steden coronavrij? Nee, maar planning van gezonde ruimte is wel een fundamenteel onderdeel en kost weinig in verhouding met de gezondheidskosten die voor 90% wordt bepaald door chronische ziekten. De geschiedenis van stadsplanning, de hierboven geschetste voorbeelden van hedendaags gezondheidsbeleid op lokaal niveau en ten slotte de COVID-19 crisis tonen dat een gezondheidsbeleid een ruimtelijk dimensie en een lokale aanpak nodig heeft.

Vele lokale overheden hebben actie ondernomen en de lockdownperiode aangegrepen om beleid te versnellen dat een gezonde omgeving en gezonde levensstijl promoot. Steden als Bogota (Colombia) openden quasi op een dag tijd 76 kilometer extra fietspaden, bovenop het al bestaande netwerk van 550 kilometer. De fiets wordt terecht als het alternatieve, coronaproof vervoersmiddel naar voor geschoven, zolang er geen duidelijkheid is over het al dan niet beperkte transmissierisico van het COVID-19 virus op het openbaar vervoersysteem.

Ook in België namen lokale overheden het initiatief met nieuwe fietspaden en zomerstraten, maar de federale regering zelf toonde weinig affiniteit met de noodzakelijke ruimtelijke dimensie die de relance zou moeten inhouden. Samen met een honderdtal experten lanceerden we daarom in mei een open brief aan de regering, met een pleidooi om de crisis aan te grijpen om werk te maken van de noodzakelijke modal shift naar duurzame mobiliteit en iedereen voldoende toegang tot publieke ruimte te geven, de afstandsregels indachtig.¹³ Niet enkel tijdens de lockdown maar ook nu tijdens de extra drukke zomer in eigen land staat de ruimte voor recreatie en ontspanning onder druk. Het is dan ook schrijnend dat rellen aan de extra drukke kust in deze coronazomer leiden tot minder toegang en capaciteit tot stranden. Ondertussen heeft Brussel als enige stad in België ook nog steeds geen enkele zwemgelegenheid in open lucht. Ter vergelijking: Berlijn heeft er 28.

7 AANBEVELINGEN

Samen met de Vlaamse Vereniging voor Ruimte en Planning (VRP) en een aantal andere leden-experten, organiseerden we recent een aantal #PostCoronaTalks. Die resulteerden in een synthesetekst met zeven aanbevelingen en een lijst van bestaande instrumenten en praktijkvoorbeelden om die aanbevelingen in realiteit te helpen omzetten.¹⁴ In een notendop stoelt een gezonde buurt op de volgende principes van stadsplanning en ontwerp:

1. De 15-minuten buurt als referentiekader, met nabijheid en mix van functies, inclusiviteit en verbondenheid onder alle generaties.
2. De modal shift naar minder autobezit, zodat de straten en pleinen minder fungeren als verkeersruimte voor auto's en meer als verblijfsruimte voor mensen kunnen dienen.
3. De natuur in de buurt als zuurstof voor de hersenen en plek om te wandelen en tot rust te komen.
4. Bouwen met slimme densiteit als deel van de oplossing, want de 15-minuten wijk met toegang tot diensten op wandelafstand lukt niet als we blijven verkavelen ver van onze dorps- en stadskernen. Het kost ons ook minder aan infrastructuur. Wetende dat de publieke financiën zwaar onder druk staan door de economische crisis, kan dit tellen.
5. Een aanbod van gezonde en voldoende huisvesting, om te antwoorden op een jarenlange, stijgende vraag die niet louter door de private markt kan beantwoord worden.
6. De nabijheid van voorzieningen, met in het bijzonder het inzetten op een lokaal buurtnetwerk dat zorg, onderwijs en welzijn integreert en bewoners, in het bijzonder risicogroepen, ondersteunt inzake het ontwikkelen van een gezonde levensstijl in alle dimensies (fysisch, mentaal, sociaal).
7. Een lokaal voedselbeleid, dat ingaat tegen de food swamps en gezonde alternatieven aanbiedt, vooral in en nabij scholen en andere plekken waar kinderen en jongeren vertoeven.

Een aantal van deze maatregelen zijn vermeld in de aanbevelingen voor maatschappelijke relance naar aanleiding van COVID-19. Maar de uitdagingen voor alle beleidsniveaus zijn enorm en vergen een doorgaande systeemaanpassing. Want hoe gaan lokale overheden gefinancierd en ondersteund kunnen worden om in de frontlinie van een gezondheidsbeleid te kunnen werken, wetende dat zij veel inkomsten missen door de economische lockdown? Hoe kan een gezondheidsbeleid in alle sectoren (Health in All Policies) worden ingevoerd, in het bijzonder in de domeinen van ruimtelijke planning, leefmilieu en mobiliteit? Kunnen gezondheidsorganen zoals de nationale en regionale gezondheidsraden, samen met andere protocollen rond gezondheidsbeleid, van noodsituatie tot preventie, opengesteld worden voor multidisciplinaire experten groepen, in plaats van te beperken tot gezondheidsspecialisten in de strikte zin?

De uitdagingen zijn groot: niet minder dan de toekomst van onze dorpen en steden, als symbolen van welvaart, cultuur en samenleving staat op het spel.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2020: #BeterNaCorona van Samenleving & Politiek.

VOETNOTEN

1. United Nations, Policy Brief COVID-19 in an urban world, 2020.↑
2. John Snow's data journalism: the cholera map that changed the world, in the Guardian, 2013.↑
3. Apicella, M., et all., COVID-19 in people with diabetes: understanding the reasons for worse outcomes, in Lancet Diabetes Endocrinal, 2020↑
4. United Nations Children's Fund, The State of the World's Children 2019. Children, Food and Nutrition: Growing well in a changing world. UNICEF, New York, 2019.↑
5. Sciensano, Gezondheidsenquete 2018.↑
6. Exposure to air pollution and COVID-19 mortality in the United States. Xiao Wu, Rachel C. Nethery, Benjamin M. Sabath, Danielle Braun, Francesca Dominici. https://projects.iq.harvard.edu/covid-pm, 2020.↑
7. Het luchtkwaliteitsplan van Londen is beschikbaar op: https://www.london.gov.uk/what-we-do/environment/pollution-and-air-quality.↑
8. De voedingsstrategie van Londen is beschikbaar op: https://www.london.gov.uk/sites/default/files/final_london_food_strategy.pdf.↑
9. Shift, Families and Food, How the environment influences what families eat, London, Guy's and St Thomas' Charity, 2018.↑
10. Het programma De Gezonde Stad in Amsterdam is beschikbaar op: https://degezondestad.org/.↑
11. Amsterdam Healthy Weight Program: Review 2012-2017 Part 2. Beschikbaar op: www.amsterdam.nl/bestuur-organisatie/organisatie/sociaal/onderwijs-jeugd-zorg/zo-blijven-wij/amsterdam-healthy.↑
12. Meer informatie beschikbaar op: www.slimmeengezondestad.nl/.↑
13. Opiniestuk 'Naar de exit zonder auto', opgesteld door Annekatrien Verdickt, Gideon Boie en Jens Aerts https://www.standaard.be/cnt/dmf20200511_04954752.↑
14. De synthesetekt met de voorgestelde maatregelen is geschreven op basis van de inzichten ontwikkeld tijdens een aantal #Postcoronatalks https://www.vrp.be/nieuws/2020/07/02/synthesetekst-postcoronatalks/.↑

• #beternacorona