PVDA heeft een probleem met bedenkelijke regimes. Zo kwam de partij in 2018¹ na enkele uitlatingen over de verkiezingen in Venezuela in een mediastorm terecht. Het partijblad Solidair schreef² bijna uitgelaten dat het Venezolaanse volk voor het 'project Chavez' koos. Een failliete kleptocratie waar extrajudiciële executies³ een politiek wapen zijn, heette dus een project. Voorzitter Peter Mertens moest na kritiek de schade beperken. Er volgde een klassieke kwalificatie: 'Ja, maar ze hebben ook sociaal beleid.'

Nu wil ik hier niet degene zijn die 'gotcha' blijft roepen. Maar ik denk dat deze marxistische variant van 'de treinen reden op tijd'⁴ meer is dan een pekelzonde van een partij die haar verleden uitzweet. Narratieven geven de realiteit vorm. De notie onderhouden dat patronage in de vorm van wat sociale voorzieningen een autocratie een ander karakter geeft, is dan niet onschuldig. Vooral als de partij het blijft doen.

Na de Witrussische verkiezingen van augustus was PVDA weer opvallend mild voor een autoritair regime. Als reactie op de overduidelijke fraude en het brutale politieoptreden tegen de protesten die erop volgden, lagen in het Europees Parlement enkele resoluties op tafel. Eerst ging het over persoonlijke sancties tegen enkele leiders van het regime (bevriezen van activa en reisverbod in de EU), samen met een oproep tot dialoog tussen regering en oppositie. In oktober kwamen daar nog sancties tegen president Alyaksandr Luskashenka zelf bij. Van de 705 parlementsleden stemden 44 tegen. Binnen de Belgische delegatie kwam de enige tegenstem van Marc Botenga van PVDA.

Het voelt wat vreemd aan. Een partij die zichzelf als de politieke arm van de straat in de markt zet, weigert een redelijk bescheiden statement tegen ongezien arbitrair politiegeweld goed te keuren. Botenga had zich kunnen aligneren met La France Insoumise of de Scandinavische linkse partijen, maar heeft dat dus niet gedaan. Laten we het denken dat daarachter schuilt tegen het licht houden.

EEN GOED GEORGANISEERD LAND?

Een eerste hint vinden we in een recent interview⁵ met de oud-RTBF journalist Jean-Marie Chauvier door partijblad Solidair. Hij komt hier⁶ in het Frans uitgebreid aan het woord. Wat we daar lezen verraadt een hardnekkige neiging om in Belarus meer te willen zien dan wat het in essentie is: een naakte autocratie. Hij spreekt over zijn eigen indrukken tijdens een reis in 2013-14 en meent een 'goed georganiseerd land' te hebben gezien met een 'solide sociale beschermingsstelsel'. Haar huidige problemen komen van buitenaf: van de economische crisis, van COVID, van buitenlandse druk. Lukashenka heeft wel de neiging op betogingen te overreageren en zo 'in enkele uren' al zijn krediet te verspelen. Er volgt geen ernstige poging dat autoritarisme aan diens systeem te linken.

Dat 'Lukashenkisme' is een unicum in Europa. In Belarus is de Sovjet-Unie nooit echt verdwenen. Er draaien nog collectieve boerderijen en grote delen van de industrie, banken en handel zijn eigendom van de overheid. Er bestaat een private sector, maar die blijft ondergeschikt aan de staatssector. Dat feestje bleef lange tijd in gang dankzij riante energiesubsidies⁷ vanuit Rusland, dat in Belarus een essentieel deel ziet van haar nabije buitenland. De hoofdstad Minsk bezit genoeg glitter om argeloze bezoekers te doen geloven dat ze het in Belarus wel voor elkaar hebben. Maar, natuurlijk, het is niet al goud dat blinkt.

GEEN ECONOMISCH MODEL…

Je kan je onmiddellijk afvragen waarom een 'goed georganiseerd land' gemiddelde lonen aan weinig meer dan 400 euro per maand genereert.⁸ Om dat de begrijpen, heb je zelfs geen diepgaande analyse nodig. Het volstaat af en toe de Witrussische tv op te zetten.

In deze videoclips op YouTube⁹ vinden we het type reportages dat je er vaak kan zien. Alyaksandr Lukashenka gaat er op bezoek aan staatsbedrijven waar de dingen niet zo heel goed lopen. We zien de modderige terreinen en leegstaande ruimtes van de fabrieken, en Lukashenka die de managers een bolwassing geeft. De centrale autoriteit grijpt dramatisch in en in één geval wordt gedreigd met strafrechtelijke vervolging.¹¹ Daarna volgt wellicht een theatrale aankondiging van een grote investering, verkocht als 'modernisering'.

Natuurlijk is dit fictie. Zo'n theater, waar de president verontwaardiging en een directeur schuldbewustzijn speelt, dient om frustraties over de wankele staat van de economie weg te kanaliseren van de enige die er iets aan kan doen: de president zelf. Media in Belarus berichten geen waarheid en praten niet over problemen en oplossingen maar brengen show. De Witrus zit gevangen in een feuilleton, waar alles zich herhaalt en vooruitgang uitgesloten is.

Nu is dit spel van politiek gedreven investeringen nog redelijk zichtbaar. Je moet alleen de moeite nemen kritisch te kijken naar wat Lukashenka's media haar bevolking voorschotelt. Minder doorzichtig, en wellicht nog schadelijker, zijn de impliciete barrières die het regime opwerpt. Journalist Alyaksandr Papko beschrijft in zijn stukken¹²¹³ hoe lokale potentaten entrepreneurs in de private sector ofwel in een rol van onderaannemer of schijnzelfstandige duwen, ofwel radicaal de strot omdraaien.

De grote modernisering van de economie waar Chauvier zo van onder de indruk was, bleek dan ook een fata morgana. Enorme kapitaalinvesteringen hebben nauwelijks reële productiviteitsgroei¹⁴ opgeleverd. Als die eerder gedreven zijn door Lukashenka's politieke motieven dan door economische logica, is het resultaat voorspelbaar: stagnatie. Belarus is geen paradijsje dat, volgens Chauvier, door externe factoren in zwaar weer is gekomen. We zien vandaag een interne logica die op haar limieten knalt. Het kapitaal van de NV Lukashenka blinkt mooi maar produceert weinig.

Het kapitaal van de NV Lukashenka blinkt mooi maar produceert weinig.

… EN GEEN SOCIAAL MODEL

Een kaduke economie genereert een kaduuk sociaal systeem. Laten we even de 'acquis sociaux uniques en Europe' waar Chauvier over spreekt onder de loep houden. In Belarus bedraagt een gemiddeld pensioen 150 euro. Omdat dat niet echt de moeite waard is, nemen gepensioneerden deeltijdse jobs aan, onderhouden een groentetuin of doen seizoensarbeid. Of dit uniek is, durf ik te betwijfelen. Een groot acquis zou ik het echter niet noemen.

Maar het zijn de werkloosheidsuitkeringen die het regime echt tekenen. Wie werkloos is kan op maximaal 20 euro per maand¹⁵ rekenen en moet enkele vernederende voorwaarden onderdaan. In ruil voor die uitkering moet je bijvoorbeeld publieke diensten kloppen.¹⁶ Geen wonder dat veel mensen het na ontslag liever in de zwarte sector wagen of zich gewoon uit de arbeidsmarkt terugtrekken.¹⁷ Een poging om die mensen te treffen met een vlakke belasting liep in 2017 fout af. De protesten van de 'parasieten'¹⁸ van dat jaar bleken een voorbode op 2020.

Een commentator noemde de uitkeringen voor werkloosheid 'onverklaarbaar'¹⁹ laag. Het is inderdaad moeilijk voorstelbaar hoe een welwillende overheid voor het Witrussische stelsel zou kiezen. Maar de staat in Belarus is natuurlijk niet helemaal goedaardig.

Je zou die eigenaardige regeling kunnen wegzetten als een soort overblijfsel uit de Sovjettijd. Domheid of een suffige traagheid zijn in autocratieën echter zelden goede verklaringsmodellen. Waarschijnlijker is dat het Witrussisch stelsel een politiek probleem oplost. Werkloosheidsuitkeringen doen immers meer dan iemand beschermen tegen verlies van inkomen. Economen weten dat ze indirect werken als een alternatieve optie die de macht van de werknemer tegenover zijn werkgever verhoogt. In Belarus is het dan duidelijk wat de bedoeling is: opties uitsluiten. Je wil geen job in een staatsbedrijf verliezen omdat de president het niet begrepen heeft op je politieke activiteiten.

Niet toevallig dragen de virtueel onbestaande uitkeringen bij aan een flexibele arbeidsmarkt. Dat roept interessante vragen op. Zoals gezegd heeft Belarus naast de staatssector een afhankelijke private economie. In hoeverre steunt haar rol van melkkoe op goedkope arbeid? Zou het kunnen dat het Witrussische staatskapitalisme, ondanks massasubsidies uit Rusland, toch exploitatie van arbeid uitlokt? Het zou niet de eerste keer zijn.²⁰

POPULARITEIT OF SUBMISSIE?

In Belarus is macht koning en corruptie prinses. Het land is één van de vele voorbeelden (en terloops, dit geldt voor nagenoeg elk staatskapitalistisch experiment²¹) waar een elite zich de sleutels tot macht, invloed en middelen heeft toegeëigend. Heel het systeem, van de subsidies aan staatsbedrijven tot het stelsel van werkloosheidsuitkeringen, is gericht op één ding: de leider en zijn kliek in het zadel houden. Lukashenka deelt op kosten van Rusland gul wortels uit, maar ook Poetins schatkist heeft haar limieten. Dus, om de kost van de wortel binnen de perken te houden, zet zijn regime tegelijkertijd de stok in. Via de KGB en de OMON (paramilitaire ordediensten), maar dus ook met restrictieve regels in de sociale zekerheid. Manipulatie met de wortel en de stok: wat is dat anders dan de definitie van slavernij?

Chauvier praat in Solidair echter over de 'echte populariteit' van Lukashenka in de periode van 2013-2014. Nu is het mij een vraag hoe je in een land waar nauwelijks onafhankelijk sociologisch onderzoek en geen vrije verkiezingen bestaan, je definitieve uitspraken over de populariteit van de president kan doen. Wat zeker klopt, is dat sterk autoritaire regimes lang een bedrieglijke stabiliteit kunnen uitstralen. Ieder kan daar - naargelang zijn smaak - populariteit, onverschilligheid of fatalisme²² in lezen.

Totdat de bom barst. Ik ga me niet wagen aan een uitgebreide sociologische analyse van de protesten. Die kan nu alleen maar prematuur zijn. Maar één ding kan je, denk ik, veiligstellen: Lukashenka heeft voor een breed deel van de bevolking niets meer in de etalage liggen.

Lukashenka heeft voor een breed deel van de bevolking niets meer in de etalage liggen.

Toch heeft Chauvier het moeilijk een kat een kat te noemen. Hij doet zijn best de brede protestbeweging in een ideologische mal te wringen. In zijn woorden zou het gaan om een beweging aangedreven door dromende jongeren en een 'nouvelle bourgeoisie'. En, natuurlijk, kan buitenlandse – westerse – inmenging niet ontbreken.

BREED IS VERDACHT

Dat klinkt bekend. Na de Oekraïnse Maidan zagen we in een artikel²³ van Marc Botengaalle talking points van het Kremlin over de kleurenrevoluties herhaald. De EU zou de lont in het kruitvat hebben gestoken, en de mensen op het Maidanplein waren afwisselend neonazi's of activisten betaald door het Westen. Dat laatste compleet met verwijzing naar de CIA of George Soros. Is het toeval dat de Witrussische televisie onlangs een reportage²⁴ over Soros toonde? Een brede beweging kan je snel verdacht maken.

Dat terwijl de waarheid, als altijd, veel rommeliger is dan simpele ideologische schema's doen bevroeden. De zeer lezenswaardige beschrijving²⁵ door Olga Onuch en Gwendolyn Sasse van de Maidan als een diverse beweging die op haar eigen momentum dreef, logenstraft iedereen die erin ziet wat hij erin wil zien. Pogingen Maidan of de Witrussische slipperrevolutie ideologisch te framen, beroven die historische bewegingen van hun agency, hun vrije wil. Van een authentieke kreet voor menselijke waardigheid, verschrompelen ze tot een fait divers in de eeuwige strijd tussen arbeid en kapitaal. Zo'n wetenschappelijke marxistische analyse biedt weinig reële hoop maar degenereert, in confrontatie met de realiteit, tragisch in de propaganda van een autocratie.

En dat kan zeer ver gaan. Het valt op dat telkens een soort valse morele equivalentie tussen 'het Westen' – in al zijn vormen – en Russische oligarchie opduikt. Het brengt Botenga er toe Lukashenka – een autocraat bij gratie van buitenlandse subsidies – neer te zetten als een 'souverainiste'²⁶ die zich verdedigt tegen pogingen van het Westen en Rusland om de Witrussisch economie in te palmen. Als dat klopt, kunnen de mensen die deelnamen aan de protesten alleen maar kolossaal misleid zijn.

DEMOCRATIE WERKT

Het probleem is dat er een bestaanbaar alternatief is voor oligarchie en dictatuur. Margarita Balmaceda beschreef in haar boek²⁷The Politics of Energy Dependency het lot van Oekraïne, Belarus en Litouwen na de val van het communisme. Alle drie vertrokken ze van hetzelfde startpunt, alle drie vormden ze een schakel in het Russische gasnetwerk. In Litouwen boden prille instellingen en een beginnende pluralistische democratie effectief weerwerk aan would-be oligarchen. Ondertussen groeit het inkomen er aan een tempo waar men in Belarus maar van kan dromen. Zelfs een onvolmaakte democratie als Litouwen klopt moeiteloos de landen uit de Russische invloedsfeer.²⁸ Democratie veroorzaakt groei.²⁹

Het probleem is ook dat de gemiddelde Witrus dat wellicht weet. Het zou een interessant zijn na te gaan hoe de indrukwekkende loongroei in Polen en Litouwen de attitudes in Belarus hebben beïnvloed. Maar zelfs dan: wat is er mis met de simpelste, meest hoopvolle conclusie? Kan het zijn dat mensen zelf best weten wat goed voor hen is? Wie onder een vernederend en uitzichtloos regime leeft, kweekt waarschijnlijk een acuut oog voor wat niet werkt.

Net als voor Oekraïne is het voor Belarus geen uitgemaakte zaak of haar volksopstand kan brengen wat landen als Litouwen en Polen al bereikt hebben. Autocratieën en oligarchieën zijn immers hardnekkige instellingen. Maar alleen wie gelooft in verandering via een revolutionaire apotheose laat zich daardoor ontmoedigen. Transformatie is een volgehouden proces en Svyatlana Tsichanowskaya's onwaarschijnlijke campagne kan daartoe voor Belarus het startschot geven. Niemand kan nu nog zeggen dat er geen mondige civiele maatschappij in Belarus mogelijk is. Je mag dat gerust historisch noemen. Zonder kwalificaties.

VOETNOTEN

1. De relatie van de partij met het Venezolaans regime loopt verder dan dat incident. In 2013 was Adan Chavez, broer van, te gast op het festival Manifiesta. Adan Chavez was één van de enforcers van een harde lijn die al lang daarvoor was uitgezet.↑
2. https://archief.pvda.be/artikels/venezuela-de-presidentsverkiezingen-doorgrond.↑
3. https://www.hrw.org/news/2019/09/18/venezuela-extrajudicial-killings-poor-areas.↑
4. Natuurlijk heeft Mussolini's propaganda deze fictie mee in het leven geroepen. https://history.howstuffworks.com/history-vs-myth/did-mussolini-really-keep-trains-running-on-time.htm.↑
5. https://www.solidair.org/artikels/wat-er-schuilt-achter-de-onrusten-wit-rusland.↑
6. https://www.entreleslignes.be/humeurs/les-indign%C3%A9s/le-r%C3%A9gime-social-paternaliste-d%E2%80%99alexandre-lukachenko.↑
7. Voor een excellente beschrijving van hoe dit in de praktijk vorm kreeg, consulteer Balmaceda, M. (2014) 'Living the high life in Minsk', Central European University Press.↑
8. In oktober 2020 bedroeg het gemiddeld brutoloon 1285 BYN, ofwel een 428 euro. https://www.belstat.gov.by/en/ofitsialnaya-statistika/real-sector-of-the-economy/labor-cost/current-data/gross-average-earnings-in-the-republic-of-belarus/.↑
9. https://www.youtube.com/watch?v=SQ1Pn3pcajE&t=974s.↑
10. https://www.youtube.com/watch?v=AZ-sucsP840.↑
11. http://president.gov.by/en/news_en/view/alexander-lukashenko-visits-oao-borisovdrev-7360/.↑
12. Papko, A. (2017). It is Better to Remain Small and Invisible. Informal Barriers to the Development of Small and Medium Enterprises in Belarus Part I. Warsaw Forum of Economic Sociology, 8(15), 109-135. https://econjournals.sgh.waw.pl/wfes/article/view/542.↑
13. Papko, A. (2017). It is better to Remain Small and Invisible. Informal Barriers to the Development of Small and Medium Enterprises in Belarus Part II. Warsaw Forum of Economic Sociology, 8(16), 109-135. https://econjournals.sgh.waw.pl/wfes/article/view/550.↑
14. https://freepolicybriefs.org/2013/10/21/decomposition-of-economic-growth-in-belarus/.↑
15. https://www.ssa.gov/policy/docs/progdesc/ssptw/2018-2019/europe/belarus.html.↑
16. Dit systeem is maar één van de voorbeelden van quasi-verplichte arbeid in Belarus. Een ander is het systeem van subbotnik, of verplichte 'gemeenschapsdienst'. Het gaat dan bijvoorbeeld om het opkuisen van plantsoenen voor monumenten en dergelijke.↑
17. De officiële werkloosheidsgraad bedraagt momenteel, volgens het statistisch bureau Belstat, 0,2%. Sinds 2008 kwam ze nauwelijks boven de 1% uit. Internationale instellingen schatten de reële werkloosheid ettelijke malen hoger in.↑
18. Dit is een gangbare term in het officiële Witrussische discours over sociaal beleid. Zie bijvoorbeeld: https://eng.belta.by/society/view/local-authorities-to-be-responsible-for-implementation-of-ordinance-no-3-in-belarus-103836-2017/ en https://eng.belta.by/president/view/lukashenko-wants-scroungers-placed-in-jobs-7971-2014/.↑
19. https://freepolicybriefs.org/wp-content/uploads/2016/02/freepolicybriefs_feb8.pdf.↑
20. En wat meer is, het valt te voorspellen: een omgeving arm aan opties verhoogt de kans op exploitatieve arbeidsrelaties. Zie: Acemoglu, D. en A. Wolitzky (2011), 'The Economics of Labor Coercion', Econometrica 79(2).↑
21. De uitzondering op de regel zou Noorwegen kunnen zijn, al valt die case op zijn best te classificeren door zijn hybride karakter. Zelfs in bedrijven waar de overheid de meerderheid van de aandelen bezit, houden sterke checks and balances politieke inmenging onder controle. Zie Musacchio,A. en S. Lazzarini (2014) 'Reinventing State Capitalism' Harvard University Press.↑
22. Waarschijnlijker is dat het bijna spreekwoordelijke fatalisme van de Witrus niet het gevolg was van één of andere gemoedsgesteldheid, maar van een collectieve actie probleem. Lukashenka heeft nooit een actieve civiele maatschappij toegelaten.↑
23. https://archive.ptb.be/articles/qui-allume-la-meche-de-la-poudriere-ukrainienne.↑
24. https://www.tvr.by/videogallery/informatsionno-analiticheskie/ponyatnaya-politika/ponyatnaya-politika-vypusk-39-/.↑
25. Olga Onuch & Gwendolyn Sasse(2016)The Maidan in Movement: Diversity and the Cycles of Protest,Europe-Asia Studies,68:4, pp. 556-587.↑
26. https://www.ln24.be/index.php/2020-09-03/club-europe-lunion-face-au-soulevement-en-bielorussie. 'Souverainisme' wordt geassocieerd met figuren binnen de Franse linkerzijde, zoals Jean-Pierre Chévènement, en in mindere mate met Arnaud Montebourg en Jean-Luc Mélenchon.↑
27. Balmaceda, M. (2013). Politics of Energy Dependency: Ukraine, Belarus, and Lithuania between Domestic Oligarchs and Russian Pressure. Toronto; Buffalo; London: University of Toronto Press. Gevonden op http://www.jstor.org/stable/10.3138/j.ctt5hjv5k.↑
28. Volgens data van de Wereldbank groeide het inkomen per capita in constante prijzen, gemeten in koopkrachtpariteiten tussen 2011 en 2019 in Litouwen aan 5,2%, in Belarus aan 0,6%. Polen, een ander belangrijk referentieland voor Belarus, tekende een groei op van 3,9%. In Oekraïne bedroeg hetzelfde cijfer 0,3%.↑
29. Acemoglu, D., Naidu, S., Restrepo, P. and J. Robinson (2019), 'Democracy Does Cause Growth', Journal of Political Economy2019127:1, pp. 47-100.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 1 (januari), pagina 42 tot 48

• Belarus
• EU
• PvdA
• Lukashenka