TOCH NIET BIJ ONS?

Menstruatie-armoede was iets van ver weg. Meisjes die door het taboe op menstruatie niet naar school konden. Toen het woord opdook in verslaggeving over het Verenigd Koninkrijk, konden we ons post-Thatcher ook nog wel voorstellen hoe meisjes daar geen doekjes voor het bloeden hadden. Nochtans moesten veel meisjes en vrouwen in armoede bij ons allang behelpen op die dagen van de maand met donkere kleding waarop je vlekken minder ziet, sokken in hun ondergoed, toiletpapier dat als tampon moest dienen – ongezond door de chemische stoffen – of tampons of maandverband die ze wat té lang gebruikten. Artsen die zorgen voor vrouwen in armoede, weten goed dat het Toxic Shock Syndrome door te lang gebruikte producten grote risico's inhouden, van koorts door ontsteking tot zelfs overlijden. Maar het rapport van Caritas Vlaanderen bracht die misstand bij de pers en het grote publiek. Mensen waren terecht geschokt.

De resolutie van Groen in het Vlaams parlement die sp.a mee ondertekende voor gratis menstruatieproducten op school, werd aangekondigd in november en was één van de eerste grote politieke initiatieven rond menstruatie-armoede in het land. Ze kreeg grote media-aandacht en bracht een kettingreactie op gang. Amper een paar weken later kondigde federaal minister van Armoedebestrijding, Karine Lalieux (PS), aan dat ze proefprojecten tegen menstruatie-armoede zou uitrollen via de Conseil des Femmes francophones en de Vrouwenraad. Overal te lande begonnen inzamelingen en timmerden lokale besturen aan de weg. VZW BruzElle, die al jaren in stilte tegen menstruatie-armoede vecht, zag een stijging van het aantal vrijwilligers, inzamelpunten en antennes. De Vlaamse resolutie die de cascade in gang zette, werd weggestemd in de commissie zorg en welzijn, maar de morele overwinning was een feit. In Gent, Leuven, Aarschot, Brussel en ettelijke andere gemeenten en steden werd tegen menstruatie-armoede gewerkt. Andermaal werd door sociale lokale besturen opgepikt wat de Vlaamse regering naliet.

MENSTRUATIE-ARMOEDE, IS DAT GEEN MODEWOORD?

Dat is niet zo'n slechte vraag. Menstruatie-armoede is natuurlijk één van vele uitingen – kinderarmoede, energiearmoede, digitale armoede, kansarmoede enzovoort – en vangt als nieuwigheid het nieuws. Je kan het inderdaad een modewoord noemen, zoals kinderarmoede dat een jaar of tien geleden was. Maar tegelijkertijd houden beide termen een realiteit in die best interessant is om van dichterbij te bekijken. Kinderarmoede – een term en realiteit die veel geldige initiatieven, denkpistes en remedies opleverde – werd breed omarmd maar ook ideologisch misbruikt en omgebogen. Het woord kinderarmoede is dankbaar te gebruiken in een conservatief waardenkader. Enerzijds omarmt men het schuldeloze, hulpeloze kind. Onmondig ook, wat altijd handig is in een belerend discours. Anderzijds kijkt men naar de ouder – 'waar zijn de ouders?' – en framet die als lui, onnadenkend kinderen makend die ze niet uit armoede houden, incapabel tot geldbeheer, wellicht rokend, drinkend en onverantwoord geld uitgevend.

In de harde meritocratie van N-VA past het idee uitstekend dat bij de armoede van een kind, de ouder automatisch verdachte is en voor armoede 'kiest'. Ook in de visie van Vlaams Belang dat vooral 'vreemdelingen' het probleem zijn, kan kinderarmoede prima worden misbruikt. Het kind in armoede wordt dus geïnstrumentaliseerd als wapen tegenover zijn eigen ouder. Hoewel een kind in armoede (als het geluk heeft) integraal deel uitmaakt en de miserie deelt van een gezin in armoede, worden beide al jaren politiek tegenover mekaar gezet. Dat je gezinnen – kind én ouder – tegen de maatschappij en keiharde omstandigheden moet beschermen, dat één tegenslag met wat momentum genoeg is om een gezin onderuit te halen, wordt in één woord opzij geschoven.

INTERSECTIONEEL, INCLUSIEF EN POLITISEREND

Op veel manieren gebeurt juist het omgekeerde bij menstruatie-armoede. De term lijkt een modegril. Vanuit het Vlaamse beleid wordt het weggezet als 'symptoom' terwijl er structurele oplossingen nodig zijn. En dat klopt op zich: structurele brede oplossingen zouden veel beter zijn, maar diezelfde Vlaamse regering levert qua armoedebestrijding ontzettend karige inspanningen en schafte zelfs kosteloze maatregelen af die voor gelijkere kansen zorgen. Evengoed: zoals 'vrijetijdsarmoede' is menstruatie-armoede inderdaad een direct gevolg van leven in armoede en een deelaspect. Maar ook bij menstruatie-armoede zijn inhoud en waarden- en denkkader het bekijken waard.

Zo is het een uitgesproken intersectionele term, die tegen de clichés in eraan herinnert dat armoede vaak vrouwelijk is en toont hoe het raakpunt van vrouw én arm zijn, menstrueren én in armoede leven, nog grotere taboes oplevert. De schaamte gepaard met bloeden zonder dat comfortabel en onzichtbaar te kunnen houden, kennen vrouwen in armoede maar herinneren vele andere vrouwen zich van ongemakkelijke momenten. De intimiteit van die schaamte is zo delicaat, dat mensen zich ermee kunnen vereenzelvigen. Waar in de rechtse ideologie de arme wordt ontmenselijkt tot moedwillig tegenwerkende mens en onherroepelijk nietsnut, roept menstruatie-armoede een hang naar menselijkheid en waardigheid op, die het rechts dominante waardenkader juist wil ontnemen. Op dat soort menselijke reflexen is armoedebestrijding gebouwd.

Menstruatie-armoede roept een hang naar menselijkheid en waardigheid op, die het rechts dominante waardenkader juist wil ontnemen.

Menstruatie-armoede sloopt ook andere taboes. De beweging eromheen is bijzonder inclusief en campaigners hebben het over mensen of leerlingen die bloeden, zodat wie intersekse, trans of non-binair is, wordt meegenomen en vrouwen die geen menstruatie hebben niet worden uitgesloten. Geen evidentie, want 'mensen die menstrueren' is het soort hoekige zinssnede die pijn aan de oren doet. Onze taal is nog niet aangepast op inclusief én elegant zijn. Maar het opent de deur voor veel mensen die anders de onzichtbaarheid in worden gedrongen.

Het opent een gesprek over 'onbespreekbare' onderwerpen. Op Instagram en andere sociale media praten jonge vrouwen zo open dat het aan verhalen over de tweede feministische golf doet denken. Verschillende menstruatieproducten worden besproken, tips gedeeld over hoe en welke herbruikbare producten te gebruiken. Ingenieuze oplossingen zoals afbreekbare tampons worden uitgevonden en bekend gemaakt met de expliciete vermelding dat ze handig zijn voor mensen in armoede voor wie herbruikbaar geen optie is. Menstruatie-armoede gaat immers niet alleen het gebrek aan menstruatieproducten, maar ook over toegang tot sanitaire infrastructuur en tot voldoende informatie en voorlichting over je menstruatie.

DE STEM VAN VROUWEN IN ARMOEDE ZELF

Het valt niet te onderschatten hoe emanciperend en politiserend bovendien die pijler van voorlichting werkt. Vrouwelijke vruchtbaarheid wordt al eeuwen in een korset geduwd. Ze moet baren of mag niet vrijen, is drager van de familie-eer, onrein, gestraft door god. Vandaag leeft dat door. De pil levert nog steeds ingrijpende bijwerkingen mee die te makkelijk van tafel worden geveegd, van depressiviteit tot verlies van zin in seks. Goede informatie en geïnformeerde gynaecologische keuzes zijn nog steeds geen evidentie. Klagen over menstruatiepijn is kinderachtig want de pijn 'hoort erbij' terwijl pakweg endometriose, een pijnlijke en schadelijke ontsteking van het baarmoederslijmvlies, sterk ondergediagnosticeerd blijft. Het leeft door in gynaecologisch geweld, in de 1/3 vrouwen die volgens een Amerikaans onderzoek post-traumatische symptomen overhielden aan hun bevalling, in zwangere vrouwen beschouwd als het peultje rond een foetus. Jonge vrouwen, kortgeschoolde vrouwen en vrouwen van kleur krijgen onevenredig vaak met zo'n onrecht en vooroordelen te maken. Menstruatie-armoede opent die dialoog ook voor vrouwen in armoede. Vrouwenstemmen worden in gynaecologie nog maar kort gehoord. Vrouwen in armoede hoorde men daar wellicht nog nooit.

De vraag naar infrastructuur dan weer opent de deur naar de wereld van armoede. Er komen vragen van mensen die deze wereld helemaal niet kennen. Waarom worden niet alleen herbruikbare producten aangeraden? Omdat mensen in armoede evengoed recht op keuzevrijheid hebben – een recht dat hen zo vaak wordt afgenomen. Dat zij niet altijd een werkende wasmachine hebben, toegang tot proper stromend water of opbergplek. Waarom wél algemene toegang op school en niet voor ìedereen? Omdat vrouwen die het wél kunnen betalen, geen extra voordeeltjes hoeven – en zo leg je het Mattheüseffect uit. Er opent een omgeving om de arme heen, een systeem wordt zichtbaar, in plaats van het rechtse discours van een luie egoïst die gewoon wat Vlaamser moet wezen dat nu al een jaar of vijftien het publieke debat rond armoede doordesemt, en zelfs het linkse denken soms wat aanvreet.

Misschien is dit een steentje in de rivier, naar een kentering toe. Naar het radicale idee toe, dat een arme een mens is.

Hoe lang is het niet geleden dat er zo vaak én zo breed over armoede werd gepraat op sociale media als nu over menstruatie-armoede? Al jaren wordt er verzucht waarom armoede geen politieke prioriteit is. Misschien is dit een steentje in de rivier, naar een kentering toe. Naar het radicale idee toe, dat een arme een mens is.

• column
• menstruatie-armoede
• armoede