Es ist schwer, die Wahrheit zu sagen, denn es gibt zwar nur eine;
Aber sie ist lebendig und hat daher ein lebendig wechselndes Gesicht.

Het is moeilijk de waarheid te zeggen, want al is er maar één,
zij leeft en heeft daarom een levend, veranderlijk gezicht.
(Franz Kafka)

Bij het lezen van bovenstaand citaat van Kafka, moest ik onmiddellijk denken aan de film Rashomon van de Japanse regisseur Akira Kurosawa uit 1950. Deze postmoderne film was de eerste die succes had in het Westen en alvast een aanrader om eens in deze uitdagende 'thuistijden' te bekijken. Rashomon handelt over de relativiteit van 'de waarheid' en confronteert de kijker met de vraag of er wel zoiets bestaat als objectieve waarheid. Het verhaal draait over de moord op een samoerai en de verkrachting van zijn vrouw in de 12e eeuw. Vier getuigen brengen elk een waarheid, gebaseerd op hun subjectieve herinneringen aan de verschrikkelijke gebeurtenis. Hoewel elk verhaal op zich aannemelijk lijkt, spreken ze elkaar duidelijk tegen. Blijkbaar heeft elke getuige een ander motief om het verhaal op zijn eigen wijze te brengen. Wat we waarnemen en herinneren, blijkt subjectief en de botsingen tussen deze zienswijzen wordt het Rashomon-effect genoemd.

Onze maatschappelijke realiteit voelt vandaag wel eens aan als een langgerekte scene uit 'Rashomon'.

Onze maatschappelijke realiteit voelt vandaag wel eens aan als een langgerekte scene uit Rashomon. 'Waarheden' worden verkondigd als de enige juiste en het eigen grote gelijk. Sommige van die waarheden zijn ronduit potsierlijk te noemen, zoals de platte aarde theorie, de microchips die Bill Gates in het Covid-vaccin zou steken, de 'face swap' theorie waarbij Biden eigenlijk Trump is maar met het gezicht van Biden, of de complottheorie dat een 'replacist elite' een 'omvolking' (Le grand remplacement) organiseert die Europa transformeert in een 'Eurabië'. Hoewel al deze theorieën onjuist, ongefundeerd en onbewezen zijn, doen ze niets af aan de mate van overtuiging bij de believers ervan. Ze hebben 'de waarheid' aan hun kant en elk tegenargument ketst af op een beschuldigend cordon van verdachtmaking en vijandschap. En hoewel sommige van deze theorieën ronduit gevaarlijk zijn, door bijvoorbeeld geen vaccin te nemen wegens de vermeende microchips, vind ik eigenlijk het binaire frame van juist (vriend) versus fout (vijand) waarin we onze werkelijkheid bekijken de meest zorgwekkende tendens.

Het hoeft geen betoog dat onze snelle doorgroei van een industrieel tijdperk naar een informatietijdperk serieuze maatschappelijke uitdagingen met zich meebrengt. Nieuwe informatie- en communicatietechnologie wordt gebruikt en misbruikt voor allerhande doelen en we zijn zoekende hoe diezelfde technologie ons democratisch bestel net kan versterken i.p.v. verzwakken. Deze explosie aan informatie en toegenomen nabijheid (interdependentie) zorgt daarbij voor groepsversterkende effecten. De kans dat je aan de toog van jouw stamcafé een gelijkaardige complotdenker tegenkomt, is behoorlijker wat kleiner dan dat je een hele groep complotdenkers na vijf klikken op het internet hebt teruggevonden. De kwestie is dat we nu al een jaar lang nauwelijks naar onze stamcafé kunnen en we veel meer uren in de virtuele wereld doorbrengen.

Eén van mijn meer waardevollere gesprekken ging over de annexatie van de Krim met een Russische diplomaat.

De menselijke neiging tot het zoeken naar informatie ter bevestiging van ons wereldbeeld is gekend. En hoezeer ik een overtuiging kan appreciëren, toch denk ik dat het meer dan ooit noodzakelijk is geworden om hernieuwd in te zetten op twijfel, op voortschrijdend inzicht, op argumentatie, op discussie, op meerstemmigheid, op feitelijkheid, op ... Kortom, inzetten op de overtuiging dat onze wereld complex en uitdagend is en dat we elkaar nodig hebben om vanuit verschillende perspectieven onze gedeelde wereld beter te begrijpen, de angsten en onzekerheden van elkaar te leren kennen en het denken en handelen aan de overkant beter te begrijpen. We moeten met andere woorden de toegenomen de-pluralisering van ons denkkader standvastig tegen gaan. De eerste stap daartoe is (te leren) luisteren naar die andere.

Zo bleek één van mijn meer waardevollere gesprekken te gaan over de annexatie van de Krim met een Russische diplomaat. Ik had mijn zienswijze en waarheid waarbij Oekraïense soevereiniteit en een groeiende Europese natievorming centraal stonden. Zijn zienswijze beklemtoonde de gestadige groei van de NAVO op wat hij als voormalig Russisch grondgebied beschouwde en de inherente Russische cultuur van de Krim zelf. Het was duidelijk dat onze meningen ver uit elkaar lagen. En hoewel we elkaar niet konden overtuigen, hadden we beiden wel door dat mocht ik in Rusland geboren en getogen zijn, ik vermoedelijk zijn zienswijze zou hebben en omgekeerd. Het maakte ons die avond niet tot vijanden, maar wel tot twee zoekende mensen die in een complexe realiteit elkaar tegen kwamen en uiteindelijk beter begrepen van elkaar hoe ons wereldbeeld was vormgegeven.

Ook al bent u het (on)eens met mijn mening, mag ik u evenwel vriendelijk uitnodigen om me sowieso tegen te spreken.

Eén van de belangrijkste kwaliteiten die we dan ook moeten aanscherpen volgens Hannah Arendt is de moed om te handelen, om te verschijnen en te spreken in de publieke ruimte, om de dialoog en zelfs het conflict aan te gaan. Om ons te begeven in dit 'web van relaties' om de wereld beter te begrijpen. 'If someone wants to see and experience the world as it 'really' is, he can do so only by understanding it as something that is shared by many people, lies between them, separates and links them.' Re-pluraliseren moet dan ook onze strategie zijn om los te komen van binaire frames op onze realiteit. Dus ook al bent u het (on)eens met mijn mening, mag ik u evenwel vriendelijk uitnodigen om me sowieso tegen te spreken. Ik bied alvast een luisterend oor naar al uw argumenten en weet zeker dat we door zo'n gesprek beiden een plaats vinden in onze gedeelde wereld.

• column
• polarisatie
• twijfel