We leven in onzekere en complexe tijden. Toch is onze tijd niet uniek. De wereld is niet op hol geslagen en we zijn niet willoos overgeleverd aan de stroom van de tijd. Dat schrijft Rik Coolsaet (70) in zijn nieuwste boek Vergeet dat onze tijd zoveel complexer is dan alles wat ooit voorafging (Kritak, 2021). "De middenklasse staat vandaag inderdaad fel onder druk. Maar denk je dat de arbeider in de 19e eeuw niet verloren liep? Bekeken door de ogen van de mensen van toen was de wereld even ingewikkeld als vandaag. (lacht) "De moeilijkste vraag die ik kon stellen op het examen Internationale Politiek was: leg het machtsevenwicht uit in de 19e eeuw."

Rik Coolsaet begon zijn loopbaan bij uitgeverij Kritak, toen een draaischijf voor progressieven in Vlaanderen. Daarna volgde een periode op de socialistische studiedienst en verschillende SP-kabinetten. Maar echt bekend werd hij pas nadien, als hoogleraar Internationale Politiek aan de UGent. Vandaag is Rik Coolsaet 'gelukkig gepensioneerd' – zijn eigen woorden. Blij dat dat hij niet actief is in de huidige partijpolitiek of online moet lesgeven in tijden van corona. Coolsaet is wel nog actief als fellow in het Egmont Instituut, waar hij vooral werkt rond terrorisme. We spreken de Jettenaar op de vijfde verjaardag van de aanslagen in Brussel. Het jihadistische gevaar lijkt vandaag geweken. "Terrorisme komt en gaat in golven. De voedingsbodem van uitzichtloosheid voor jongeren is nog steeds aanwezig, maar de inspiratiebron is weg. Met het verdwijnen van IS en de afkalving van Al Qaeda, gloort de zon niet meer aan de horizon voor kandidaat-terroristen."

Komt het terrorismegevaar dan eerder uit extreemrechtse hoek?

"Momenteel wel. Onze inlichtingendiensten waarschuwen al sinds de asielcrisis van 2015 voor het groeiend gevaar van extreemrechts. Al verschilt de situatie van land tot land. In Duitsland zijn de extreemrechtse netwerken groter dan bij ons. Hier komt het gevaar niet zozeer van georganiseerde groepen, maar van eenlingen. Hun extremisme wordt nog aangewakkerd door politieke partijen."

Een week na een zwaar gesponsorde Facebook-post van Vlaams Belang dat het asielcentrum in Bilzen moest worden gestopt, werd er brand gesticht.

"Vlaams Belang draagt enorme verantwoordelijkheid. Politici zoals Dries Van Langenhove hanteren het discours van 'omvolking' en creëren een context waarbij eenlingen zich gerechtigd voelen om in naam van het 'blanke ras' aanslagen te plegen. Hoe meer dat discours gemeengoed wordt, hoe meer het mensen kan aanzetten tot het nemen van die fatale stap."

Vlaams Belang is met voorsprong de grootste in de peilingen.

"Dat stelt veiligheidsdiensten voor een extra probleem. Aan de ene kant is Vlaams Belang één van die handelaren in angst, maar tezelfdertijd wil het zich aanvaardbaar maken voor machtsdeelname en moet het zich uitspreken tegen die extremisten die in naam van net diezelfde ideeën geweld plegen. Door van hen afstand te nemen ontstaat precies ruimte voor extremisten om geweld te plegen. Want de extreemrechtse partij lijkt niet langer radicaal genoeg om de 'omvolking' tegen te gaan."

Wat is de verklaring voor het succes van Vlaams Belang?

"Overal in Europa bestaat draagvlak voor een politiek gebaseerd op ieder-voor-zich, rancune en zondebokken zoals de elite, EU of migranten. In onze middenklassensamenleving hebben te veel mensen het gevoel tegen een horizon aan te botsen terwijl anderen die horizon wel hebben.

Tegelijkertijd – laten we dat niet vergeten – leeft er een reële behoefte aan een samenleving met grote gemeenschapszin. Uit alle enquêtes van de afgelopen tien jaar blijkt een groot draagvlak voor solidariteit binnen onze verzorgingsstaat. Die bereidheid reikt zelfs over de landsgrenzen heen. Uit een studie van Frank Vandenbroucke blijkt dat ook op Europees niveau solidariteit veel populairder is dan het politiek debat laat vermoeden. De bereidheid tot solidariteit is dus groot."

We moeten het alleen willen zien?

"De solidariteit die op gang kwam rond het Maximiliaanpark vond ik ongelooflijk. Elke avond reden honderden mensen naar het park om transmigranten bij hen thuis te laten logeren. Ook op lokaal vlak waren er prachtige initiatieven. In Sijsele, bij Brugge, gingen in 2015 de gordijnen dicht bij de komst van vluchtelingen in het asielcentrum. Maar na verloop van tijd werden ze een vertrouwd beeld in het dorpsbeeld en integreerden zich in de plaatselijke voetbalclub. Ook FC Kraainem, bij Brussel, vond voetbaltalent bij het lokale asielcentrum. Vijf jaar na de lancering van We Welcome Young Refugees verwelkomde de ploeg haar tweeduizendste vluchteling. Deze verhalen bekijken het vluchtelingenvraagstuk met een andere bril dan we gewoon zijn, die van solidariteit."

Als er voor zowel rancune als solidariteit een draagvlak is, waarom hebben diegenen die inspelen op rancune dan electoraal de wind in de zeilen?

"Omdat hun verhaal gemakkelijker te vertellen is en omdat ze daarin rechtlijniger zijn. Weinig partijen durven voluit te gaan voor dat draagvlak van solidariteit. Politici met een rechtlijnig verhaal scoren gemakkelijker dan zij die wishy washy overkomen. Je voelt het instinctief als iemand op scherm een verhaal vertelt dat is voorgekauwd door de communicatiedienst."

Over wie heeft u het nu?

"(lacht) Ik noem geen namen."

Noemt u dan eens een naam van een rechtlijnig politicus.

"Als ik naar de actualiteit kijk: Frank Vandenbroucke. Hij doet wat hij denkt dat hij moet doen. Zijn politieke toekomst is voor hem volstrekt irrelevant. Frank Vandenbroucke staat symbool voor onpopulaire maatregelen, maar zit tezelfdertijd bij de meest populaire politici. Laat dat een les zijn. Onpopulaire maatregelen nemen wordt niet noodzakelijk afgestraft. Toen Emile Vandervelde in 1919 het jeneververbod invoerde, was dat ook niet populair. Maar het was wel nodig."

Missen we ook geen rechtlijnige conservatieve partij, een beetje zoals N-VA dat vroeger was?

"Alle centrumpartijen, en ik neem daar voor het gemak ook N-VA bij, missen een duidelijk profiel. Voor kiezers die niet bovenmatig in politiek geïnteresseerd zijn, is het niet evident voor wie ze moeten stemmen. Sommige politici van Vooruit kunnen evengoed bij Open VLD zitten en omgekeerd. En dat geldt evengoed voor CD&V of Groen. De verschillen worden meer aangegeven inzake persoonlijkheid dan politiek profiel. Dat heeft alles te maken met het feit dat ons partijpolitiek landschap de afspiegeling is van het verleden en niet meer beantwoordt aan de maatschappelijke inzet van vandaag."

Wat is de eigenlijke inzet van vandaag?

"We leven niet meer in de klassenmaatschappij van de 19e eeuw of de verzuilde samenleving van de 20e eeuw. We leven in een middenklassensamenleving, die onzeker, ongelijk en individualistisch is. De lijm vinden om van een groep individuen een samenleving te maken, dat is de uitdaging. Hoe kunnen we opnieuw bereiken wat de sociale zekerheid deed na de Tweede Wereldoorlog: mensen individuele zekerheid bieden, zodat ook de maatschappelijke zekerheid gegarandeerd is? Daarvoor heb je een gedeelde toekomst nodig. Is die er niet, dan beweegt een samenleving op het ritme van haar tegenstellingen en pijnpunten. We moeten die gedeelde toekomst nu vormgeven. Maar dat is moeilijker dan het verhaal dat surft op rancune."

Zonder gedeelde toekomst beweegt een samenleving op het ritme van haar tegenstellingen en pijnpunten.

Doet u toch maar eens een poging.

"Voor mij zijn er vijf luiken aan zo'n hedendaags gemeenschapscontract. Het moet in de eerste plaats tegemoetkomen aan de ongerustheid en de gejaagdheid die de middenklasse dag na dag ondervindt. Tweede luik is dat wie het moeilijker heeft, recht heeft op meer ondersteuning. Het derde luik is nog een tikkeltje controversiëler: steeds opnieuw de pijnpunten aanpakken en de karikaturen ontzenuwen over onze superdiverse samenleving. Ten vierde, een antwoord geven op de toegenomen gevoeligheid voor alle vormen van ongelijkheid die als onrechtvaardig worden ervaren, of die nu te maken hebben met racisme, gender, glazen plafond of opleiding. Iedereen moet erbij horen. Het laatste luik van het sociaal contract is de klimaatcrisis, die als een donkere wolk aan de horizon hangt. Een sociaal klimaatbeleid, waarbij de lasten rechtvaardig zijn verdeeld, is de verzekeringspolis voor de toekomst van onze kleinkinderen."

Probeer die gelaagde boodschap maar eens in 20 seconden op tv te verkondigen.

"Zeg het dan zo: een goede samenleving is een samenleving die iederéén de mogelijkheid geeft zijn leven te beteren. De grote uitdaging is om al die verschillende luiken mee te nemen in één verhaal. Je moet, à la Kim Clijsters, een grand écart maken en zowel inspelen op de ongerustheid en gejaagdheid van de middenklasse, én perspectief bieden voor wie aan de rafelrand leeft in het zwarte gat dat de armoede is."

Een goede samenleving is een samenleving die iederéén de mogelijkheid geeft zijn leven te beteren.

Concreet: moeten we de middelen van de kinderbijslag heroriënteren naar de kinderopvang, zoals Conner Rousseau suggereerde bij de lancering van Vooruit?

"Neen, absoluut niet. Het straft de lage middenklasse en zij die in armoede leven financieel, terwijl het voor de hoge middenklasse niet zoveel uitmaakt. In onze middenklassensamenleving is iedereen gelijk voor de wet, maar niet in het leven. Hoe lager in de middenklasse, des te sterker de gewaarwording stil te staan. Hoe lager, des te sterker het gevoel dat hun belangen minder zwaar doorwegen, dat op hen wordt neergekeken, dat ze vergeten zijn."

Wie kan de deelbelangen van de gefragmenteerde samenleving overstijgen?

"Op lokaal vlak zie je dat vaak aan het werk. Maar je hebt ook politici nodig met de geloofwaardigheid om dat gemeenschapsgevoel uit te dragen en zo tot de verbeelding te spreken. Ze bestaan. Barack Obama had dat. Er hing iets in de lucht toen hij verkozen werd. Maar er zijn er vandaag nog. In Duitsland is Merkel na haar fel bekritiseerde Wir schaffen das nog steeds de meest populaire politicus van het land. In het conservatieve Slowakije werd Zuzana Čaputová de eerste vrouwelijke president met een verkiezingsprogramma dat onverkort inzet op solidariteit, Europa en rechten voor minderheden. In Nieuw-Zeeland won Jacinda Ardern onlangs glansrijk de verkiezingen met haar boodschap van 'wees sterk, wees aardig'."

Ondertussen kijken sommigen naar de Deense sociaaldemocraten als de te volgen koers.

"Een links economisch verhaal gecombineerd met een extreemrechts verhaal inzake migratie, bedoelt u? Onbegrijpelijk. Het is vandaag misschien niet evident om op te komen voor mensen zonder papieren, die dan nog vaak de klusjes opknappen die niemand nog wil doen, maar de bestaansreden van socialisten is toch precies om op te komen tegen ongelijkheden? Die ongelijkheden zijn niet cultureel, maar zitten ingebakken in het systeem. De Deense koers wringt met alles waar de socialistische beweging voor staat."

De Deense koers wringt met alles waar de socialistische beweging voor staat.

Wat is het alternatief?

"Uitleggen, uitleggen en nog eens uitleggen dat de superdiverse samenleving nooit meer zal verdwijnen en dat het in stand houden van geïnstitionaliseerde discriminatie op termijn dynamiet is voor een samenleving. Ongelijkheid en achteruitstelling zijn nefast voor de gezondheid van de samenleving. Maar ik vertel hiermee niets nieuws."

In een interview met ons blad in 2009 zei u al: 'We moeten naar de samenleving kijken door de bril die ongelijkheid ziet".

"Al besefte ik toen onvoldoende hoe kwaad de ongelijkheid mensen ging maken. De grote recessie van 2008-2009 heeft de ongelijkheden echt op scherp gesteld. Het was pas toen ik dit boek neerschreef, dat ik besefte hoe sindsdien de ene na de andere protestgolf over ons heen denderde, met wrevel over ongelijkheid als rode draad: de Indignado's, #MeToo, de gele hesjes, de klimaatjongeren, Black Lives Matter, enzovoort. We kregen tussendoor ook nog de Brexit, met het grootst aantal Leave-stemmers in de regio's waar de besparingspolitiek van Cameron het meeste slachtoffers maakte.

Vandaag gaat alle focus naar corona, maar die ongelijkheden zijn niet weg. Integendeel, elke crisis zet ze op scherp. Als we morgen allemaal gevaccineerd zijn, komen die gevoeligheden voor ongelijkheden van verschillende aard – huidskleur, inkomen, klimaat – opnieuw naar voor. We staan voor nieuwe protestgolven waarvan we nu het ontstaan nog niet vermoeden, net zoals in het afgelopen decennium."

Het begin van de roaring 20's?

"Twee derde van onze samenleving zal straks misschien genieten van de roaring twenties, wilde jaren vol euforie na corona, maar voor een derde wordt het knokken. Jacques Delors stelde daarover de retorische vraag: kunnen we een samenleving accepteren waarbij 20% uitgesloten wordt, 70% het materieel goed heeft en 10% superrijk is? In België leven we eerder in een 18-77-5-samenleving, zo blijkt uit een studie van Denktank Minerva van 2019. Dat is een politiek instabiele samenleving. Want die 77% middenklasse is sociologisch niet homogeen. Ze kent geen automatische onderlinge solidariteit, precies zoals de middenklasse in de 19e eeuw."

Komt daarbij in de 21e eeuw: de klimaatuitdaging.

"Die aanpakken vormt een expliciet deel uit van het nieuw gemeenschapscontract. We staan voor de historische uitdaging om de ecologische en progressieve beweging met elkaar te verbinden. Als je er niet in slaagt de kloof te overbruggen tussen diegenen die groen en rood stemmen, zal je het pleit verliezen van diegenen die een rancuneuze politiek voorstaan. Lukt het wel, dan kan je gaan werken aan dat draagvlak voor een solidaire politiek."

Zal het ooit gebeuren?

"Het gewicht van de partijapparaten – elk met zijn eerbiedwaardige geschiedenis - verhindert een meeting of the minds. Als we niet opletten, verzeilen we nog in Nederlandse toestanden. Daar is het partijlandschap net zo gefragmenteerd als de middenklassensamenleving zelf. Elk fragment van de samenleving heeft er een eigen partij. We hebben net nood aan partijen die de fragmentatie overstijgen om dat ingewikkelde verhaal van een gedeelde horizon op een geloofwaardige manier uit te tekenen, die de vele lokale initiatieven en wijkcomités omarmen en die een band kunnen creëren met de burgerdemocratie. Dat is niet eenvoudig. Want hoe brei je lokale initiatieven aan elkaar? Hoe betrek je de duizenden burgers die zich willen inzetten voor solidariteit bij de partijpolitiek zonder ze te instrumentaliseren? We zijn daar niet uit hoe dat moet."

We hebben net nood aan partijen die de fragmentatie overstijgen.

In de jaren 1970, begin jaren 1980 lukte het al eens kortstondig.

"In die periode ontstond de ecologische beweging, maar ook de feministische, de derdewereld- en anderen bewegingen. In een verzuild partijlandschap slaagden Karel Van Miert en Louis Tobback er in om de partij open te zetten voor dat jonge activisme. SP werd zelfs de drijvende kracht achter de antirakettenbeweging. De studiedienst SEVI kreeg de naam TSJEVI, omdat zovelen zonder socialistische stamboom er instroomden."

Kan de beweging Vooruit dat nu opnieuw?

"Dat is de grote vraag. Ik herhaal mezelf, maar ik mag dat omdat ik een dagje ouder aan het worden ben (lacht): het zal alleen lukken als het de vijf luiken van het gemeenschapscontract geloofwaardig vormgeeft. Die grand écart maken, is de moeilijke opdracht waar Vooruit én de progressieve beweging voor staan."

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 4 (april), pagina 36 tot 43

• interview
• gemeenschapscontract
• Rik Coolsaet