Een dikke honderd jaar geleden schreef Cyriel Buysse de theatertekst Het gezin Van Paemel, een sociaal drama over de penibele levensomstandigheden van boeren. Een jaar geleden kwam ik erachter dat de zelfmoordcijfers in de landbouwsector hier in Vlaanderen en overal ter wereld opvallend hoog zijn. Deze informatie deed mij schrikken. Ik heb in eerste instantie niks met landbouw, ik ben opgegroeid in een stad en ben in een nog grotere stad gaan wonen. Toch ga ik in die stad wel naar de dichtstbijzijnde supermarkt en eet ik producten die toch ooit van het veld afkomstig zijn. Mijn verbazing, die getuigt van mijn vervreemding en mijn grommende maag, zorgde voor genoeg nieuwsgierigheid om mij te verdiepen in het thema.

Ik besloot, met Cyriel Buysse in het achterhoofd, een voorstelling te maken over het leven van moderne boeren in Vlaanderen. Over hoe ze met uitsterven bedreigd zijn. Hoe ze zich gewrongen voelen tussen schommelende prijzen en torenhoge leningen. Tussen eeuwige modernisering en de eeuwenoude wetten van de grond. Al snel werd mij duidelijk dat het verhaal van de boer slechts een symptoom is van een veel grotere crisis. De hele landbouwsector heeft het benauwd. De sector zit in een vreemde klem tussen de eeuwige groei en de grenzen van de aarde. Ik ging op zoek naar mensen uit het landschap, sprak met boeren, beleidsmakers, zaden-veredelaars, wetenschappers en belangenorganisaties. Het zou iets tussen een documentaire theatervoorstelling en een modern boerendrama worden.

Klassieke drama's en documentaires hebben met elkaar gemeen dat ze een overzichtelijk aantal personage ten tonele brengen, de verhouding ertussen beschrijven en ze opdelen in goed en slecht. Protagonist en antagonist. Dit is altijd een kwestie van perspectieven. We juichen de leeuw toe wanneer hij het hert opeet in de documentaire over leeuwen en voelen woede over de leeuw in de documentaire over herten. In Het gezin Van Paemel wordt de tijd samengevat in twee gezinnen: het boerengezin en het gezin van de landeigenaars door wie ze schaamteloos worden uitgebuit. Het geeft een idee van goed en slecht. Slachtoffer en dader. Zoiets wou ik ook proberen. Erachter komen wie verantwoordelijk is voor het boerenleed, voor de crisis van de landbouw. De daders vinden en de slachtoffers een stem geven. Zoals een goede theater/documentairemaker dat blijkbaar doet. Maar hoe meer ik mij verdiepte, hoe moeilijker dit bleek.

Ikzelf bleek de antagonist, want ik was gaan meelopen in de klimaatprotesten.

Want wanneer de boer naar de industrie wijst, wijst de industrie naar de consument, de consument naar het beleid en het beleid naar de burger. Zo bleek ikzelf de antagonist. Ik was namelijk gaan meelopen in de klimaatprotesten en daar waren sommige landbouwers niet mee gediend. Tegen andere landbouwers loog ik dan weer dat ik enkel lokale boontjes en aardbeien kocht. Ook de boer die in eerste plaats slachtoffer leek, was in ander licht de dader. Wanneer je een verhaal vertelt over megastallen en monocultuur, dan lijken de stikstof en ammoniak producerende boeren haast schurken. In een ander verhaal wordt duidelijk dat boeren enkel zo produceren omdat ze moeten voldoen aan de ratrace van de industrie. Die industrie zou het verhaal dan weer zo vertellen dat de consument de dader is, dat wij vragen en zij draaien. De consument, op haar beurt, zal dan uitleggen dat het ingewikkeld kiezen is tussen dure in plastiek gewikkeld bio aubergines uit Spanje en goedkope aubergines uit god weet waar, maar zonder plastiek. Dat het budget nu eenmaal niet altijd breed is, daar zou iemand anders dan weer op kunnen antwoorden dat gezond en lokaal voedsel een basisrecht zou moeten zijn en dat dezelfde grote bedrijven die de landbouw om zeep helpen ook de ongelijkheid in de wereld steeds vergroten. Beleidsmakers zouden zeggen dat ze niets aan economische systemen kunnen veranderen; en dan hebben we het nog niet over de Boerenbond, de boer uit het globale zuiden en de seizoenarbeider gehad.

Boven de landbouwcrisis zweeft een verantwoordelijkheidscrisis, een wirwar van spelers waarvan de meeste zowel slachtoffer als dader zijn. Een complexiteit die voor een theatermaker, maar eigenlijk voor elke mens moeilijk te verteren valt. Want wat dan, als iedereen eens goed naar elkaar gewezen heeft? Laten we de boel dan de boel? De mesthoop de mesthoop? Hoeft niemand dan zijn verantwoordelijkheden op te nemen, ook ik niet als theatermaker?

Ik sprak ook met de Sustainable Operation Manager van Bayer-Monsanto, één van de grootste bedrijven in zaaigoed en pesticide, voor veel ecologisten en activisten het gezicht van de vijand. In hun verhaal is Bayer degene die landbouw omvormde tot roofbouw, de boeren afhankelijk en de natuur exploiteerbaar maakte. Bayer zal dan weer vertellen hoe ze elke dag bezig is met duurzame innovatie en groene oplossingen. De activist zegt vervolgens dat dat oplossingen zijn voor problemen die door henzelf werden gecreëerd, een feilloos verkoopmodel. De Sustainable Operation Manager antwoordt dat je realistisch moet blijven en dat zij wel de honger uit de wereld helpen. De activist zal zeggen dat ze door hun machtsconsolidatie enkel meer ongelijkheid in de wereld helpen en boeren in de schulden steken.

Ik wil ook een beetje activist mogen zijn in mijn theaterwerk. Ook ik zie Bayer als verantwoordelijk.

Dit was ongeveer het gesprek dat ik met meneer Bayer voerde. Want ook ik wil een beetje activist mogen zijn in mijn werk. Ook ik zie hen als verantwoordelijk. Niet om al de rest van hun schuld te ontslaan of om zelf buiten schot te blijven, niet om te kunnen voldoen aan een klassieke dramatische slachtoffer-daderstructuur. Maar omdat er beter dan slachtoffers en daders, ook een opdeling valt te maken tussen winnaars en verliezers. De boeren, de burgers, zelfs de beleidsmakers zijn eigenlijk verliezers van dit onhoudbare, zichzelf steeds ondermijnende landbouw model. Het zijn bedrijven als Bayer die er baat bij hebben en het dus in stand houden. Zij hebben meer macht en dus meer verantwoordelijkheid om iets te veranderen. Ze zijn bijgevolg schuldig wanneer ze dit niet doen.

In mijn verhaal heeft Buysse’s landeigenaar vele gezichten. Maar in de hoop om toch wat spiegels voor te houden, zal Bayer er zich zeker in herkennen.

• column
• landbouw
• Bayer