Menstruatie-armoede was iets van ver weg. Toch niet bij ons? Maar het rapport van Caritas Vlaanderen bracht de misstand dichterbij. Mensen waren terecht geschokt. Nochtans moesten vrouwen in armoede allang behelpen met donkere kleding waarop je vlekken minder ziet, sokken als maandverband, toiletpapier als tampon. Artsen die voor hen zorgen, weten goed dat het Toxic Shock Syndrome door te lang gebruikte producten risico's inhoudt van koorts tot zelfs overlijden.

De resolutie van Groen in het Vlaams parlement die sp.a mee ondertekende voor gratis menstruatieproducten op school, was één van de eerste grote politieke initiatieven rond menstruatie-armoede in België. Ze kreeg grote media-aandacht en bracht een kettingreactie op gang. Zo kondigde federaal minister, Karine Lalieux (PS), proefprojecten tegen menstruatie-armoede aan en startten overal inzamelingen. De Vlaamse resolutie werd weggestemd in commissie zorg en welzijn, maar de morele overwinning stond. Andermaal pikten sociale lokale besturen op wat de Vlaamse regering naliet.

Menstruatie-armoede, is dat geen modewoord? Dat is geen slechte vraag. Menstruatie-armoede is één van vele uitingen van armoede en vangt als nieuwigheid het nieuws. Je kan het een modewoord noemen, zoals kinderarmoede dat een jaar of tien geleden was. Tegelijkertijd is het interessant beide termen van dichterbij te bekijken. Kinderarmoede werd verwelkomd maar ook ideologisch misbruikt. Een conservatief waardenkader omarmde het hulpeloze, onmondige kind in een belerend discours en keek naar de ouder – 'Waar zijn de ouders?' – als lui, onnadenkend kinderen makend, incapabel tot geldbeheer, wellicht rokend en drinkend. In de N-VA-meritocratie past het idee dat de ouder automatisch verdacht is en voor armoede 'kiest'. Ook in de visie van Vlaams Belang dat 'vreemdelingen' het probleem zijn, wordt kinderarmoede misbruikt. Het kind in armoede wordt dus geïnstrumentaliseerd als wapen tegenover zijn eigen ouder. Hoewel gezin en kind (met enig geluk) integraal dezelfde miserie delen, worden beide al jaren politiek tegenover mekaar gezet. Dat je gezinnen – kind én ouder – tegen keiharde omstandigheden moet beschermen en één tegenslag genoeg is om hen onderuit te halen, wordt opzijgeschoven.

Juist het omgekeerde gebeurt bij menstruatie-armoede. De Vlaamse regering zet het weg als 'symptoom' maar levert qua armoedebestrijding karige inspanningen en schaft zelfs kosteloze maatregelen voor gelijkere kansen af. Maar ook bij menstruatie-armoede zijn waarden- en denkkader het bekijken waard.

Het is een uitgesproken intersectionele term, die tegen clichés in toont hoe armoede vaak vrouwelijk is en dat het raakpunt van vrouwelijke armoede nog grotere taboes oplevert. De delicate schaamte van bloeden zonder comfortabele onzichtbaarheid spreekt het inlevingsvermogen van mensen aan. De rechtse dominante ideologie ontmenselijkt de arme tot moedwillig tegenwerkende nietsnut, menstruatie-armoede brengt juist de hang naar menselijke waardigheid terug. Op zo'n menselijke reflexen is armoedebestrijding gebouwd.

Menstruatie-armoede brengt juist de hang naar menselijke waardigheid terug.

Menstruatiearmoede sloopt ook andere taboes. De beweging is bijzonder inclusief en campaigners hebben het over mensen die bloeden, zodat wie intersekse, trans of nonbinair is, of niet menstrueert als vrouw wordt meegenomen. Geen evidentie, want onze taal is nog niet aangepast op inclusief én elegant zijn. Maar het opent de deur voor wie vaak de onzichtbaarheid in wordt gedrongen.

Het opent een gesprek over 'onbespreekbare' onderwerpen. Jonge vrouwen praten zo open op sociale media dat het aan de tweede feministische golf doet denken, van soorten menstruatieproducten tot ingenieuze uitvindingen voor mensen in armoede. Menstruatie-armoede gaat immers niet alleen over gebrek aan menstruatieproducten, maar ook toegang tot sanitaire infrastructuur en voldoende informatie en voorlichting over menstrueren.

Het valt niet te onderschatten hoe emanciperend en politiserend die pijler van voorlichting werkt. Vrouwelijke vruchtbaarheid wordt al eeuwen in een korset geduwd. Ze moet baren of mag niet vrijen, is drager van de familie-eer, onrein, gestraft door god. Vandaag nog levert de pil ingrijpende bijwerkingen op die makkelijk van tafel worden geveegd, van depressiviteit tot verlies van zin in seks. Goede informatie en geïnformeerde gynaecologische keuzes zijn geen evidentie. Klagen over menstruatiepijn is 'kinderachtig', terwijl endometriose, een schadelijke ontsteking van het baarmoederslijmvlies, ondergediagnosticeerd blijft. Het leeft door in gynaecologisch geweld, in de een derde vrouwen die volgens Amerikaans onderzoek post-traumatische symptomen vertonen na hun bevalling. Jonge, kortgeschoolde vrouwen en vrouwen van kleur krijgen onevenredig vaak met zo'n onrecht te maken. Menstruatie-armoede opent die dialoog ook voor vrouwen in armoede. Vrouwenstemmen worden in gynaecologie nog maar kort gehoord. Vrouwen in armoede hoorde men daar wellicht nog nooit.

Menstruatie-armoede opent de dialoog ook voor vrouwen in armoede.

De vraag naar infrastructuur dan weer opent de deur naar de wereld van armoede. Mensen die deze wereld helemaal niet kennen, stellen vragen. Waarom worden niet alleen herbruikbare producten aangeraden? Omdat mensen in armoede recht op keuzevrijheid hebben, en bovendien niet altijd een wasmachine, toegang tot stromend water of opbergplaats. Waarom wél algemene toegang op school en niet voor ìedereen? Omdat wie het wél kan betalen, geen extra voordeeltjes hoeft – en zo leg je het Mattheüseffect uit. Er opent een logica rond de arme, in plaats van het rechtse discours van 'luie egoïst' dat al een jaar of vijftien het publieke debat rond armoede doordesemt en zelfs links denken soms aanvreet.

Hoe lang is het niet geleden dat er zo breed over armoede werd gepraat als over menstruatie-armoede? Al jaren wordt verzucht dat armoede geen politieke prioriteit is. Misschien is dit een steentje in de rivier naar een kentering. Naar het radicale idee toe, dat een arme een mens is.

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 4 (april), pagina 34 tot 35

• armoede
• menstruatie-armoede
• links-rechts-discours
• podcast