Bestaat er zoiets als een stad waar mensen als vanzelf het heft in eigen handen nemen en van onderuit aan meer gemeenschap bouwen? Een spontane stad? Misschien lijkt dat wat idealistisch. Maar het is zeker niet naïef om te geloven dat het mogelijk is. Want het gebeurt al in verschillende steden waar in zogenaamde 'Tiers Lieux' of 'Third Places' op een spontane manier aan een nieuw ecosysteem wordt gewerkt.

Loslaten… Het is niet gemakkelijk. Zeker niet als beleidsmaker. Ik heb het zelf gezien: hoe een overheid de neiging heeft om initiatieven van haar burgers over te nemen, in te kapselen en naar hun hand te zetten. Ik vind dat dit vaak de goesting van de bevolking ondermijnt om zelf nog iets te doen. Loslaten is soms de boodschap. Stimuleren is het doel. En faciliteren is de opdracht.

In heel wat Europese steden, maar ook elders, zien we de laatste jaren spontaan allerlei Tiers Lieux of Third Places ontstaan. Er bestaat nog geen ingeburgerde Nederlandse vertaling voor want als je 'derde plekken' intikt op Google, krijg je vooral wieleruitslagen voorgeschoteld. Toch beginnen ze ook in België op te duiken. Een sluitende definitie voor zo'n plek bestaat eigenlijk niet en doet er ook niet toe. Het is voldoende om te weten dat het een plek is waar mensen samenkomen om samen iets te ondernemen en te experimenteren. Dat kan zeer gevarieerd zijn. Vaak zijn het co-working plaatsen, een fenomeen dat alleen maar aan belang wint door het groeiende aantal freelancers. Soms worden ze aangevuld met een horeca of een culturele activiteit. Maar ook met allerlei andere mogelijkheden. Er ontstaat op zo'n plek een soort spontane dynamiek van mensen die samen iets willen doen.

CULTURELE IMPACT

De meeste Tiers Lieux vinden een onderkomen in oude leegstaande gebouwen. Logisch, want in een postindustriële samenleving is er geen gebrek aan leegstaande bedrijfsgebouwen. Maar je merkt ook direct hoe verschillend iets kan worden aangepakt als het top-down of bottom-up wordt georganiseerd. Ik heb het met eigen ogen gezien: als een overheid een oude industriële site gaat herwaarderen, laat ze zich vaak verleiden tot state-of-the-art realisaties waarin de culturele elite zich thuis voelt. Ik vind dat, eerlijk gezegd, nogal respectloos naar de originele gebruikers van het gebouw: de arbeiders die er gewerkt hebben maar zich niet thuis voelen in het nieuwe cultuurcentrum dat met gemeenschapsgeld werd gerealiseerd.

Hoe anders ging het er aan toe in Marseille, in de arbeiderswijk Belle de Mai. Begin jaren 1990 sloot daar de tabaksfabriek definitief haar poorten. Haast onmiddellijk sloegen een aantal mensen onder leiding van architect Jean Nouvel de handen in elkaar om de oude fabriek van de ondergang te redden. Ze richtten een coöperatieve op en begonnen met Friche La Belle de Mai, een urban cultural center dat nu voor iedere bezoeker van Marseille een must see is. Een theaterzaal, werkplaatsen voor kunstenaars, een boekhandel, een schrijversresidentie, een circusschool, een restaurant, … Maar ook: een skatepark, picknick banken, barbecuestellen, een dakterras, een speeltuin, basketbalveldje en street art. Waardoor ook de minder begoede buurtbewoners uit de armste wijk van Frankrijk volop van deze plek kunnen genieten.

SOCIALE IMPACT

Sinds ik in Marseille woon ben ik er steeds meer van overtuigd dat deze stad een levend laboratorium is voor sociale innovatie. De Tiers Lieux die hier de laatste jaren uit de bodem rijzen, hebben bijna allemaal een sociale impact. Een katalysator op dit gebied is het collectief Yes We Camp. Deze groep bezet op legale wijze leegstaande gebouwen of plekken en geeft er een tijdelijke nieuwe invulling aan. Een oud administratief gebouw wordt nu gebruikt voor daklozenopvang, maar ook door start ups en verenigingen die voor een lage huur iets in ruil doen voor de daklozen, die op hun beurt op het dak planten kweken die in de buurt worden uitgezet om de straten te vergroenen. In het noorden van de stad vormden ze een braakliggend terrein om tot een park met een stadsboerderij, waar de bewoners uit de kwetsbare wijken samenkomen en genieten van een prachtig panorama op de baai van Marseille. En nu zijn ze begonnen om van een leegstaand flatgebouw een plek te maken waar jonge kunstenaars een betaalbaar atelier vinden. Iedere keer streven zij naar een ideale mix van groepen en activiteiten waardoor zij unieke sociale biotopen in de stad creëren.

Iedere keer streven zij naar een ideale mix van groepen en activiteiten waardoor zij unieke sociale biotopen in de stad creëren.

PLEKKEN MET POTENTIEEL

Ik geloof heel fel in het potentieel van een plek. Iedere plek heeft een eigen karakter en dus ook een eigen potentieel. Door op zoek te gaan naar dit potentieel ontwikkel je betere projecten. Door niet meer te focussen op het project maar op het levend systeem waarin dit project zal plaatsvinden, komt het project pas echt tot leven. Alle projecten die ik hierboven beschreef zijn levende projecten kunnen worden omdat ze volledig geïntegreerd zijn in de plek en uitgaan van het potentieel van deze plek.

Als we samen stad willen maken, zijn zo'n plekken van levensbelang. Zij vormen neutrale ruimtes waarin iedereen op gelijke voet met elkaar in interactie gaat. Zij bouwen samen aan een sterkere stad en aan sterkere inwoners. Zij werken dus per definitie emanciperend.

Voor mij is dat de rol van de spontane stad. Een stad waarin het potentieel van de hele bevolking volop wordt ingezet om een betere, rechtvaardige, duurzame stad voor iedereen te bouwen. Ik ben nogal geneigd om te geloven dat dit eerder van onderuit zal groeien dan van bovenaf opgelegd kan worden. En dan zijn deze zogenaamde 'derde plekken' (een betere vertaling is welkom) perfecte laboratoria om aan de slag te gaan.

• column
• spontane stad
• Tiers Lieux
• Marseille