'Hoe leef je in een wereld waarin de cognitieve dissonantie regeert?', vraagt MO*-journalist Tine Hens zich in haar boek af. 'Waarin mensen foto's op Instagram posten van het vakantieresort in een Portugees natuurreservaat waar ze drie dagen eerder heen vlogen en waar ze nu met de hashtag ecovakantie genieten van de rust en de natuur die net door hun gevlieg onder druk komt te staan?'

Het is allemaal de schuld van de Chinezen! kunnen we lezen als een boek over klimaatpsychologie. Over denkbeelden die doen berusten, talmen of wegwuiven; en zo een doortastend klimaatbeleid in de weg staan.

GEFABRICEERDE TWIJFEL

'In de klimaatcrisis draait het inderdaad grotendeels om menselijke psychologie en de kennis daarover om te kunnen manipuleren en beïnvloeden. Alle mistgordijnen die omtrent klimaat al zijn gespuid, zijn daarvan schoolvoorbeelden', vertelt Hens. Door haar lezingen en haar doortocht in De Afspraak, die enige opschudding veroorzaakte, raakte ze vertrouwd met de steeds terugkerende misvattingen over de klimaatproblematiek.

'Oliestaten en oliebedrijven probeerden de verwijzing naar menselijke invloed op het klimaat en zo hun eigen verantwoordelijkheid zo lang mogelijk uit het zicht te houden. Die tactiek gaat terug op de tabaksindustrie, die met veel succes wetenschappelijke rapporten die tabak linkten aan kanker wist te ondermijnen.'

'De marketingafdelingen van de fossiele industrie werkten daaraan mee. Ook bij klimaatontkenning schuift men een berg aan wetenschappelijk bewijsmateriaal terzijde om te peuteren in het miezerige hoopje van onzekere factoren. Twijfel is essentieel voor wetenschap en kennisverwerving, maar belanghebbenden weten er geslepen op in te spelen.'

'Hoewel oliebedrijven sinds de jaren 1970 door eigen onderzoek alles weten wat er geweten moet zijn over de impact van fossiele brandstoffen op de atmosfeer, besloten ze beleidsmakers vooral te wijzen op mogelijke onzekerheden en eventuele redenen tot twijfel.'

ECOLOGISCH ANALFABETISME

Ondertussen lijkt het negationisme omtrent antropogene klimaatopwarming zich meer op het niveau van de complottheorieën te bevinden. 'Die harde kern van klimaatontkenners is welbeschouwd een uitstervende groep. Maar in het algemeen is er gewoon een groot gebrek aan kennis. Ik volg daarin de Franse klimaatwetenschapster Valerie Masson-Delmotte, die stelt dat we aan klimaatalfabetisme moeten werken. Voor mij hoort daarbij ook kennis over biodiversiteit en onze verbondenheid met de natuur. Eigenlijk is dat essentiële kennis voor iemand uit de 21e eeuw', meent Hens.

'Uiteindelijk kunnen we ook de wereld klimaatneutraal naar de knoppen helpen, want de klimaatcrisis is maar één planetaire crisis. Je hebt daarnaast ook het verlies aan biodiversiteit, de uitputting van de bodem, de slinkende zoetwatervoorraad, de verzuring van de oceanen, het gat in de ozonlaag, de chemische verontreiniging en de meer technische grenzen als de stikstof- en fosforkringloop of de aerosolen in de atmosfeer.'

'Al die crises zetten een groot vraagteken bij ons denken en onze houding ten aanzien van de levende wereld om ons heen. Hoe zorgen we ervoor dat we ons als menselijke samenleving zo organiseren dat we al die natuurlijke grenzen van de planeet respecteren? In feite maken wij nu een soort identiteitscrisis door. Meer en meer beseffen we dat we als mens niet boven de natuur staan maar er deel van uitmaken. Natuurlijk moeten we niet alle verwezenlijkingen overboord gooien, maar enige bescheidenheid zou ons deugd doen.'

MAATSCHAPPELIJK DRAAGVLAK

Hens laat in haar boek goed zien hoe klimaatscepsis tegenwoordig meer en meer gaat over de oplossingen om de opwarming tegen te gaan dan over de oorzaken en effecten van klimaatverandering. Ondertussen, schrijft ze, is zelfs de overtuiging diep ingesleten geraakt dat het eerder het klimaatbeleid is dan de klimaatcrisis die onze beschaving bedreigt. Als zou het te duur zijn, te weinig verschil maken of ons als beschaving terug katapulteren naar de middeleeuwen. 'Nochtans blijkt bijvoorbeeld uit de aanbevelingen van het Franse burgerparlement rond klimaat dat mensen, als je hen de tijd en informatie biedt, bereid zijn om ver te gaan om te doen wat nodig is.'

Ondertussen is de overtuiging diep ingesleten geraakt dat het eerder het klimaatbeleid is dan de klimaatcrisis die onze beschaving ondermijnt.

'Emmanuel Macron lijkt zijn hand te hebben overspeeld. Hij had niet gedacht dat de burgers zo'n verregaande voorstellen zouden doen. Het is dan toch weer de politiek die ondanks een ontegensprekelijk maatschappelijk draagvlak moet terugkrabbelen.'

'Een voorstel voorzag om vliegreizen te schrappen naar bestemmingen die in vier uur tijd te bereiken zijn. Air France sputterde tegen en uiteindelijk werd een wetsvoorstel goedgekeurd dat binnenlandse vluchten verbiedt naar bestemmingen die binnen 2,5 uur per trein bereikbaar zijn. Dan zie je waar de belangen zitten.'

DE SCHULD VAN DE CHINEZEN

Dan komen we op de titel van het boek. Het cliché wil namelijk dat kleine landen zoals België nauwelijks het verschil kunnen maken op vlak van klimaatbeleid. Hens illustreert dat met een passende quote van Vlaams minister-president, Jan Jambon (N-VA): 'Wij maken 0,3% uit van het globale probleem. We kunnen dat terugbrengen naar 0,2%. Wat hebben we dan opgelost?'

Volgen Hens verschuilen onze beleidmakers zich al te vaak achter anderen. Nochtans hebben we zelfs als klein land weinig recht om anderen met de vinger te wijzen. Vooreerst wijst Hens op onze historische uitstoot. Tot 1908 bezette België als industriële grootmacht de vijfde plaats in de uitstoot van CO2 als nevenproduct van de industriële ontwikkeling. Pas in 1970 werden we door Japan uit de top tien van verdreven.

Ook wie vandaag de totale uitstoot van België verdeelt over zijn bewoners, komt uit op een proportioneel hoog aandeel. Per persoon produceren we een vijfde meer broeikasgassen dan de gemiddelde Chinees en zo'n 436 keer meer dan de doorsnee Congolees, noteert Hens.

'Hier moeten we ons afvragen: wie is 'we'? De uitstoot is recht evenredig met het bestedingspatroon. De ecologische voetafdruk van armen is dus vederlicht. Zowel globaal als lokaal betalen armen de prijs van vruchten die ze nooit geplukt hebben. Daarom kunnen we niet spreken over de klimaatcrisis zonder het te hebben over klimaatrechtvaardigheid.'

DE ECOMODERNISTISCHE MYTHE VAN DE TECHNOFIX

Naast scepsis en wantrouwen heerst er volgens Hens een overspannen vertrouwen in technologische innovatie en wetenschappelijke kennis om het klimaatvraagstuk op te lossen. In dat techno-optimisme ontwaart Hens echter enkele fundamentele valkuilen. Zo vreest ze dat een te eenzijdig geloof in de technologie van morgen collectief uitstelgedrag genereert.

'Het gevaar is dat we al onze hoop richten op mogelijke nieuwe technologieën en innovatie, waardoor we minder geneigd zijn nu al te doen wat kan en nodig is. Dat de knappe koppen en ingenieurs ons wel uit het moeras van een opwarmend klimaat zullen sleuren, is voor politici een erg geriefelijke en geruststellende gedachte. Ze ontslaat hen van de verplichting met kennis van zaken te spreken of zelf verantwoordelijkheid te nemen', stelt Hens.

Hens geeft het voorbeeld van de houding van Jambon bij de voorstelling van het klimaatplan in 2019, toen men hem vroeg naar de concrete inhoud van de op stapel staande innovatie. Hij zei toen wat over leveringen met drones, digitalisering in de gebouwensectoren en circulaire economie.

'Naast een te groot vertrouwen in technologische innovatie mis ik in dat ecomodernistische geloof ook de sociale dimensie. Zo krijg je een technocratische benadering van hoe de wereld eruit zou moeten zien, zonder rekening te houden met onze democratie en sociale vooruitgang. Dat geldt voor kernenergie, maar even goed voor zonnepanelen. Met de eenzijdige focus op technologie vereenvoudigen we het probleem en laten we na te vragen wat de rol van de mens daarin is. Want bij oplossingen moeten we ons steeds afvragen of dit de sociaal zwakkeren wereldwijd en al het leven dat ons omringt ten goede komt, en nagaan wat we opofferen.'

Met de eenzijdige focus op technologie vereenvoudigen we het probleem en laten we na te vragen wat de rol van de mens daarin is.

'Natuurlijk zijn er energie-intensieve sectoren die moeilijk te decarboniseren zijn en waar CO2-captatie en -berging (CCS) zinvol en noodzakelijk is, maar nu maken we van CCS een heilige graal waarmee we alles zullen oplossen. Dat klinkt natuurlijk goed: we doen verder met wat we nu doen en vangen gewoon alle CO2 op. De essentie is echter dat de uitstoot tot nul moet worden teruggebracht.'

'We denken in het Westen vaak te binair. Het is óf de technologie óf terug naar de middeleeuwen. Bovendien denkt men bij technologie vaak slechts aan heel grote zaken zoals thoriumreactoren, maar technologie is even goed een elektrische fiets. De silver bullet is er gewoon niet. Het zijn heel veel zaken die we moeten doen en veranderen, in ons aller belang.'

HET IS TE LAAT

In een wereld die afstevent op een klimaatcatastrofe neemt ook het geloof en vertrouwen af dat de politiek het tij nog tijdig kan keren. Klimaatfatalisme is echter een luxepositie, vindt Hens. 'Het zijn enkel de mensen wier leven nog niet bedreigd is, die zich veroorloven te zuchten dat het allemaal niets meer uitmaakt. Ondertussen vernietigen overstromingen, orkanen, hittegolven en bosbranden hele gemeenschappen.'

Als alle klimaatneutrale projecten die in de pijplijn zitten – van de Green Deal in Europa tot de Chinese ambitie om tegen 2060 netto niet meer uit te stoten dan op te bergen – worden uitgevoerd, dan koersen we af op een temperatuurstijging van 2,1 graden. 'Voor de bewoners van eilanden in de Stille Zuidzee betekent dat nog steeds dat hun land onder water verdwijnt', schrijft Hens.

'Natuurlijk mogen we rouwen om alles wat om ons heen verdwijnt, maar het zou zonde zijn mocht dat ons zo verlammen dat we onze rug draaien naar kinderen op de Malediven of andere laaggelegen eilanden wiens grond letterlijk vanonder hun voeten verdwijnt.'

'Men plant in het hoofd van mensen de idee dat het geen zin meer heeft om er iets aan te doen. Maar voor iedere fractie een van graad valt er te strijden. Hoe hoger de temperatuurstijging, hoe meer mensen zullen sterven. Bovendien zijn we hier meer verantwoordelijk voor de klimaatcrisis, hebben we hier de mogelijkheden en dus de plicht om dringend te handelen. We kunnen dus niet anders dan alarmistisch zijn.'

VERKEERDE FOCUS

De vergelijking van de klimaatcrisis met de coronacrisis dringt zich op. 'Corona heeft alleszins aangetoond dat we als samenleving kunnen reageren op een noodsituatie en in een korte tijdspanne ons gedrag fundamenteel kunnen aanpassen. De ontwrichting van het klimaat en de biodiversiteit zijn evengoed crises die het leven in gevaar brengen.'

'Ik betreur dat we ons fixeren op vaccinaties als de oplossing en blind blijven voor de onderliggende oorzaken: de roofbouw op de natuur, de industriële veeteelt en biodiversiteitsverlies. Het gevolg laat zich raden: als we niets doen aan de snelheid waarmee we bossen kappen voor veeweides, of om grondstoffen te ontginnen, zullen vaker voor ons vreemde virussen van dier op mens overspringen. Als je de mogelijke hotspots bekijkt van de ontwikkeling van nieuwe virussen, scoren de regio's met geïndustrialiseerde veeteelt dan ook hoog.'

Hens trekt de parallel met hoe we klimaatopwarming benaderen, als iets dat we vooral technologisch moeten fixen en waarbij we de onderliggende oorzaken buiten beeld duwen. 'De klimaatopwarming is slechts een deel van een grotere ecologische crisis die voortkomt uit de verstoorde relatie tussen mens en natuur. We gaan uiteindelijk toch moeten erkennen dat kapitalisme aan de oorzaak ligt van het probleem.'

De klimaatopwarming is slechts een deel van een grotere ecologische crisis die voortkomt uit de verstoorde relatie tussen mens en natuur.

EEN ECOLOGISCH KEERPUNT?

Joe Biden lijkt van klimaat opnieuw een topprioriteit te maken. Bij zijn aantreden ondertekende hij een reeks executive orders waardoor dat de Verenigde Staten onder andere weer toetraden tot het klimaatakkoord van Parijs. Ook organiseerde de president al snel een internationale virtuele klimaattop waarop hij aankondigde dat de Verenigde Staten tegen het einde van dit decennium de uitstoot van broeikasgassen met de helft zullen verminderen. Mogen we spreken van een lichtpunt en toont Biden de weg voor de wereld?

'Het is zonder meer een grote vooruitgang. Wel houd ik mijn hart vast voor het puur technische denken dat misschien zal prevaleren. Dat men het bijvoorbeeld meer zal hebben over elektrische wagens en andere voeding voor koeien in plaats van een beter mobiliteitssysteem dat het individueel bezit van de wagen overbodig maakt en een voedselsysteem dat gezond is voor mens, natuur en boer. Wat we nodig hebben is een grondige hertekening van de economie, waarbij menselijk welzijn niet langer afhankelijk is van roofbouw op de natuur.'

'Voorts heeft Biden het klimaatprobleem onomwonden tot een crisis uitgeroepen en zo heel het discours van klimaatontkenning in diskrediet gebracht. Maar de Republikeinen en ook steeds meer politici hier richten zich nu op alles wat men de mensen gaat afpakken en wat verboden zal worden. Politici met een hart voor klimaat en biodiversiteit moeten dringend komen aanzetten met een meer wervend verhaal, over wat er allemaal te winnen valt en hoe we de wereld beter kunnen maken voor iedereen.'

Frederik Polfliet

Deze bespreking verscheen eerder op apache.be

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 6 (juni), pagina 83 tot 87