Enkele maanden geleden stuurde een collega mij een link naar dit boek van David Madland met als commentaar: "Vergeten te melden, zie dit boek voor de Amerikaanse kijk op collectieve onderhandelingen - maar waarschijnlijk staat daar niet veel nieuws in". Een snelle blik op de achterflap deed me hetzelfde verwachten. Nog een boek over hoe vakbonden zichzelf kunnen en moeten heruitvinden in de VS. Nog maar eens een boek van een auteur die vlotjes het hele Europese continent links laat liggen. Nog maar eens een boek die zijn inspiratie vooral haalt uit Groot-Brittannië, Canada en Australië.

Gelukkig zat ik helemaal fout.

David Madland is een Amerikaanse frisse denker. Hij werkt voor de 'Center for American Progress', een denktank die een progressief tegenwicht moet bieden aan conservatieve kleppers als de Heritage Foundation. Hij schrijft over sociaal overleg en was ook betrokken in het 'Clean Slate for Worker Power' project van enkele jaren geleden.

In dit boek wil Madland vooral een sterk betoog houden voor een moedige (lees: radicale) hervorming van het sociaal overleg in de VS. Dat is nodig, stelt hij, omdat het systeem gewoon niet werkt. Kijk maar naar de stijgende economische ongelijkheid, de politieke polarisering en de decennialange stagnering van de lonen.

Samen met president Biden ziet Madland de oplossing liggen bij de georganiseerde arbeidersklasse, de vakbond. Biden verklaarde recent 'unions built the middle class'.Maar Madland argumenteert dat het in het huidige systeem niet zal lukken om dat opnieuw te doen. Al worden (hoogstnoodzakelijke) aanpassingen gedaan aan de bescherming van vakbondsleden of de solidariteitsbijdrage van niet leden (zie de PRO act), nog steeds is het Amerikaanse systeem op de verkeerde leest geschoeid.

Die verkeerde leest is gebouwd op een unieke focus op bedrijfsonderhandelingen. Door vakbonden enkel te laten organiseren per onderneming, door geen solidariteitsstakingen toe te laten, door geen kader te geven voor sectorale cao's is het Amerikaanse systeem volgens Madland bijzonder ineffectief. Hierdoor slagen vakbonden er niet in om rijkdom te herverdelen en een nieuwe middenklasse te creëren. Organiseren ze één bedrijf en onderhandelen ze een deftige cao met fatsoenlijke lonen, opleidingskansen, procedures rond evaluaties en garanties rond veiligheid en gezondheid, dan komen die bedrijven in een moeilijk parket tegenover hun (niet georganiseerde) concurrenten. Vraag het maar aan de Brexit-onderhandelaars: op een ongelijk speelveld wint niet de beste, maar die met het minst scrupules.

Op een ongelijk speelveld wint niet de beste, maar die met het minst scrupules.

Op de schop dus met het Amerikaans systeem, maar wat moet er in de plaats komen? Lonen, arbeidsvoorwaarden en fundamentele rechten moeten uit de concurrentiestrijd worden gehaald. Om te vinden hoe dat kan gebeuren, moeten we niet ver van huis zoeken. Tot mijn eigen verbazing (en in tegenspraak met de achterflap) kijkt Madland vooral naar het Europese en meer bepaald het Belgische en Noord-Europese systeem met als belangrijkste ingrediënten: sectorale onderhandelingen (hij noemt dit broad-based bargaining) en instituties die vakbondslidmaatschap aanmoedigen (het Gentse systeem).

Met het vizier op scherp, toont Madland in de rest van zijn boek dat die ideeën niet on-Amerikaans zijn. Her en der bestaan er in de VS instituties die lijken op sectoraal onderhandelen en/of een Gents systeem. Zijn beloofde inspiratie uit andere liberale landen als Groot-Brittannië, Canada en Australië gaat ook in die lijn: hij toont dat ook daar zaken zijn die overgenomen kunnen worden zonder dat de VS opeens op Duitsland of België moet gaan lijken.

Vanuit mijn Europese context kan ik enkel leren uit deze manier van argumenteren. Aantonen dat er elders een beter systeem bestaat werkt. Maar je mag vooral niet overdrijven met blind kopiëren. Staatstransplantatie werkt niet, dat heeft professor Ruddy Doom me voldoende ingepeperd. En te veel referenties naar andere landen (denk bijvoorbeeld Duitsland in Europa) werkt al eens contraproductief.

Misschien dat mijn collega mijn kennis wat overschatte (best mogelijk), maar ook ik heb nogal wat inspiratie opgedaan. En die zal nodig zijn want in Europa staan nogal wat sectorale en Gentse systemen onder druk. Die druk kan enkel lichter gemaakt worden door andere landen in de correcte richting te laten bewegen. Georganiseerd sociaal overleg in één land is een even grote fictie als socialisme in één land.

Georganiseerd sociaal overleg in één land is een even grote fictie als socialisme in één land.

De stap van ondernemingsonderhandelingen naar sectoronderhandelingen loopt via onderhandelingen voor meerdere ondernemingen op hetzelfde moment (multi-employer bargaining) en dat is op zijn beurt gebaseerd op vakbondsaanwezigheid in bedrijven. Dat alles kan concreet worden gestimuleerd door (onder andere):

• Strategisch aankoopbeleid van overheden: openbare aanbestedingen in de VS moeten enkel gaan naar bedrijven die 'geldende lonen' (prevailing wages) betalen. Dit kan voor een opwaartse harmonisering van loonvoorwaarden zorgen in een sector en de grond leggen voor sectorale afspraken over minima.
• Master cao's op steroïden: een manier van bottom-up sectoraal coördineren in de VS is het werken met master akkoorden. Een soort basisakkoord dat een vakbond in een sector in verschillende bedrijven zal proberen binnen te halen. Dat lukt natuurlijk niet altijd, is zeer arbeidsintensief en gaat enkel waar vakbonden breed georganiseerd zijn. Het Canadese Baigent-Ready model geeft dat systeem wat doping. Als een vakbond eenzelfde akkoord kan afsluiten in minstens twee bedrijven in een sector, dan wordt dit automatisch van toepassing in elk ander bedrijf dat ze organiseren in die sector. Nog steeds niet perfect, maar het maakt het organisatiewerk in bedrijven en de coördinatie tussen bedrijven wel een stuk gemakkelijker.
• Bipartiet waar het kan, tripartiet waar het moet: waar vakbonden zich enigszins kunnen organiseren, moet de voorrang gegeven worden aan bipartiet overleg. Maar waar dat helemaal niet lukt moet de overheid ingrijpen door tripartiet overleg op te leggen. Een beetje zoals de (helaas) toenmalige Britse Wage Boards.
• Onderhandel trigger cao's: in zeer competitieve sectoren zullen bedrijven weigerachtig staan om als enige de lonen te verhogen. Daarom onderhandelen sommige vakbonden clausules over (o.a.) loonsverhogingen die automatisch geactiveerd worden als ze eenzelfde clausule kunnen verkrijgen bij de grote concurrenten.

Is het dan allemaal goed wat Madland schrijft? Nee. Eén van de zwaktes is dat hij totaal geen rekening houdt de momenteel sterke organizing stroming in de VS. Die stelt dat alles begint en eindigt met het deftig organiseren van de meerderheid van werknemers in bedrijven. Ook in Europa begint het besef door te dringen dat instituties (paritaire comités, algemeen bindende cao's) niet voldoende zijn en men aandacht moet besteden aan organisatie en mobilisatiekracht. Madland maakt geen enkele referentie naar deze literatuur.

Hij heeft het eigenlijk totaal niet over macht in de samenleving. Hij stelt het doel scherp, lijst mogelijke tussenstappen en concrete hervormingen aan, maar zegt niet hoe deze bereikt kunnen worden. Jammer, maar omgekeerd is een vaak gehoorde analyse dat er geen links antwoord klaar lag na de crisis van 2008. Madlands boek helpt dat probleem zeker te verhelpen. Hij legt een antwoord op tafel dat opgenomen kan worden voor als het politieke opportuniteitsvenster eens op een kier komt te staan.

Psychologisch doet het al eens deugd om een Amerikaan het kleine Belgenlandje als lichtend voorbeeld te zien gebruiken.

Goed voor de VS en inspiratie voor Europa. Maar wat kan een Belg met dit boek? Psychologisch doet het al eens deugd om een Amerikaan het kleine Belgenlandje als lichtend voorbeeld te zien gebruiken. Maar het kan ook als waarschuwing gelden voor elke enthousiaste hervormer die het huidige Belgisch model als oubollig en 'niet meer van deze tijd' ziet: laten we het kind niet met het badwater weggooien, bezint voor begint en lees ondertussen eens Re-Union van Madland.

Stan De Spiegelaere

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 9 (november), pagina 73 tot 75