De beelden van deze zomer liggen nog vers in het geheugen. We zagen hoe brandweerlieden grote bosbranden trachtten te blussen of op bootjes door kolkend water navigeerden om mensen te redden van de verdrinkingsdood. Het onderstreepte het belang van voldoende middelen om te kunnen reageren op extreem weer. De brandweer klaagt in vele landen echter al jaren over het gebrek aan middelen. Bezuinigingen tijdens de hoogdagen van de Europees gecoördineerde besparingsdrift maken dat ze het met minder middelen moet doen. Ook de investeringen om de gevolgen van klimaatverandering structureel op te vangen en dergelijke fenomen te voorkomen, blijven helaas achter.

Dat is symptomatisch voor de Europese Green Deal. Die zwijgt over de rol van de publieke diensten, en hun financiering, om de klimaatdoelstellingen te halen. Zonder een centrale rol voor die publieke diensten zullen de klimaatdoelstellingen echter niet gehaald worden, zal de steun onder de bevolking afnemen en wordt het bedje gespreid voor extreemrechts. Het versterken en uitbouwen van onze publieke diensten is tevens een antwoord op de groeiende ongelijkheid en armoede.

DE WETENSCHAP IS DUIDELIJK

De wetenschappers van het International Panel on Climate Change (IPCC) waren duidelijk in augustus. Hun wetenschappelijk rapport, het zesde alweer, toonde aan dat klimaatverandering terug te voeren is op menselijke activiteit. Veel van de veranderingen hebben geen weerga in de laatste duizenden of zelfs honderdduizenden jaren. Sommige veranderingen zijn onomkeerbaar. De gevolgen voor de weerpatronen, de natuur, de landbouw en onze samenlevingen zijn enorm. Het rapport gaf context aan de watersnoodramp in België en Duitsland, aan de bosbranden in Rusland, Turkije en andere landen aan de Middellandse Zee. We kunnen meer van dergelijke uitzonderlijke weersfenomenen verwachten bij verdere opwarming in Europa en de rest van de wereld. Actie is nodig.

De klimaattop in Glasgow van november kwam dus op een goed moment. Jongeren als Greta Thunberg en Anuna De Wever en milieuactivisten als George Monbiot onderstrepen de absolute noodzaak om fossiele brandstoffen in de grond te houden. Die belofte kwam er in Glasgow helaas niet. China en India slaagden er in om het in de slotverklaring te krijgen dat ze langer kunnen stoken met kolen als brandstof. We krijgen dus nog een verdere toename van de uitstoot van broeikasgassen. Voor 2021 wordt verwacht dat meer kolen worden verstookt en meer olie gebruikt dan in 2019, het jaar vóór de pandemie. Overheden op alle niveaus moeten dus veel meer doen om de uitstoot van broeikasgassen te stoppen. Anders warmt de aarde op met meer dan 2 graden tegen het einde van de eeuw.

EUROPESE GREEN DEAL

De Europese Green Deal is een poging om een kader te scheppen voor maatregelen die de opwarming tot 2 graden moet beperken. De Europese Commissie wil de Europese Unie klimaatneutraal maken tegen 2050. De doelstelling om CO2-emissies te verminderen met 55% in 2030 is vastgelegd in een klimaatwet. Die klimaatwet wordt ook de 'wet der wetten' genoemd. Ze zal richting geven aan het beleid en de wetgeving in de Europese Unie. Het Europese Parlement keurde de wet goed met grote meerderheid. De Groenen onthielden zich van de stemming – zij wilden een doelstelling van 60% vermindering van emissies. De rechts-populistische, eurosceptische fractie Identiteit en Democratie (ID), van onder andere Vlaams Belang, Partij voor de Vrijheid en Rassemblement National, heeft er geen moeite mee dat het klimaat naar de bliksem gaat en stemde tegen. Het bedrijfsleven gaat voor.

Een hele reeks Europese wetten wordt nu aangepast en aangescherpt om deze doelstelling te halen. Er komt geld vrij voor investeringen, ook via het herstelfonds. Er zijn voorstellen voor heffingen op grensoverschrijdende CO2-rijke producten en voor een Just transition fonds. Dit fonds moet werknemers uit zwaar getroffen sectoren en regio's ondersteunen. Op de COP26 ondertekende de Europese Commissie, met een aantal andere regeringen waaronder de Belgische, een tekst om Just transition handen en voeten te geven. Veel lezers zullen dit 'greenwashing' noemen. Misschien. Vakbonden denken dit te kunnen gebruiken om met bedrijven en overheden te onderhandelen wat het concreet betekent voor de werkplek, de economische activiteit in een sector en de fondsen die nodig zijn om de transitie te ondersteunen.

IDEOLOGISCHE BLINDE VLEKKEN

Eerste blinde vlek: misplaatst vertrouwen in de markt

Papier is geduldig en we hebben al veel loze beloften gehoord. De Green Deal is ontegenzeggelijk een stap voorwaarts. Toch is er een probleem met de Green Deal. Ten eerste is er het sturende idee dat de interne markt het instrument is om te zorgen dat de Europese Unie haar doelstelling haalt. De Green Deal past binnen het idee van neoliberale politiek om markten te creëren ten dienste van rijken en bedrijven.

We moeten echter af van het idee dat markten de noodzakelijke verandering brengen. Dat doen ze niet. Het is regulering die bedrijven dwingt om stappen te nemen. De internationale coalitie van Trade Unions for Energy Democracy en Transnational Institute stelt dat het dominante paradigma van neoliberaal klimaatbeleid, gebaseerd op een wortel en stok benadering, failliet is. Dat idee stelt dat het gebruik van fossiele brandstoffen wordt ontmoedigd door de prijs van CO2 te verhogen, terwijl investeringen in lage emissie processen en producten wordt aangemoedigd met subsidies en contracten. In wezen komt dit neer op het garanderen van de winsten van de privésector en wordt niets gedaan aan het enorm gebrek aan investeringen. Concurrentie tussen ondernemingen zou moeten leiden tot oplossingen, maar we weten al langer dan vandaag dat dit fictie is. Het boek De donuteconomie (2017) van Kate Raworth is één van de vele voorbeelden van economen die de theoretisch onderbouwing van dit economische model onderuithalen. Het vertrouwen in de markt leidt tot meer ongelijkheid en het uitbuiten van het milieu.

De heersende ideologie in de Europese Commissie en de lidstaten legt zo de kiem voor het falen van de Green Deal. Optimistischer zou je kunnen zeggen dat de Green Deal de basis legt voor bijsturing. Maar die bijsturing zal moeten komen van het erkennen van de rol van de overheid of, anders gezegd, van het belang van de publieke diensten.

Tweede blinde vlek: waar is de rol voor de publieke diensten?

De aanpak van klimaatverandering gaat grotendeels via maatregelen van de overheid. Van bedrijven kunnen we dat niet verwachten en de markt kent geen doel. Maar er is in de Green Deal weinig tot geen aandacht voor dé methode bij uitstek om veranderingen teweeg te brengen, namelijk de publieke diensten. Dat is de tweede ideologische blinde vlek in het beleid van de Europese Commissie. Hier zijn drie punten van belang.

De Green Deal had aandacht moeten hebben voor de kwaliteit van openbaar bestuur.

Een. De Green Deal had aandacht moeten hebben voor de kwaliteit van openbaar bestuur. Ministeries, milieuagentschappen maar ook arbeidsinspecties spelen immers een belangrijke rol bij het uitrollen van klimaatbeleid. De hele discussie rond de vergunning van de gascentrales in België is ook een kwestie van kwaliteit van bestuur met betrekking tot de manier waarop vergunningen worden verleend. Ook de rechtspraak valt onder kwaliteit van bestuur. Wordt het ontduiken van milieuvergunningen en het niet naleven van klimaatverplichtingen effectief aangepakt? Worden grote multinationals van hun marktmacht ontdaan als ze te veel invloed hebben en eerlijke concurrentie in de weg staan door marktconcentratie? Belastingdiensten hebben te lijden gehad onder besparingen. Kunnen zij er dan nog voor zorgen dat ondernemingen en vermogenden hun belastingen correct betalen om zo mee de klimaatinvesteringen te financieren? Een goed functionerend openbaar bestuur is nodig om te controleren dat nationale en Europese fondsen goed worden gebruikt. De Europese Rekenkamer uitte eerder al haar zorgen dat er te weinig aandacht gaat naar de controle op de besteding van de Herstel- en Weerbaarheidsfondsen. De Europese Commissie heeft niet de nodige mensen met de juiste kwalificaties om dit te doen. De Green Deal had dus samen moeten gaan met een versterking van het openbaar bestuur. Slecht functionerende instellingen ondermijnen het vertrouwen in de overheid en in de Green Deal. De Deal zal zo niet bijdragen aan een rechtvaardige verdeling van de 'lasten'.

Twee. Een ander punt is dat er in de Green Deal geen enkele aandacht is voor de rol van publieke ondernemingen. Nochtans zijn die historisch het perfecte middel om veranderingen mee vorm te geven. Stel je eens voor dat de Europese Unie 15 à 20 jaar geleden een publieke onderneming had opgezet voor de productie van zonnepanelen. Dan was de installatie sneller gegaan en door massaproductie wellicht ook tegen lagere kosten. Dan hadden we een bloeiende onderneming gehad, mogelijk met dochters in een aantal lidstaten en veel banen. Nu is de productie verhuisd naar Azië. China alleen al produceert de helft van alle zonnepanelen. En daar zat ook staatsondernemingen en -steun achter.

Terzijde, de ideologische blindheid om verder te kijken dan de markt verhinderde de Europese Unie om beslag te leggen op productiemiddelen om vaccins te produceren. Nu zijn er dure contracten met de grote farmaceutische bedrijven die recordwinsten opstrijken. De Europese Unie heeft er moeite mee om de overheid als zelfstandige economische speler te zien, terwijl overheidsbedrijven innovatie brachten en brengen. De Green Deal had dat kunnen promoten. Trade Unions for Energy Democracy publiceerde op de COP26 het vakbondsprogramma 'For a Public Low-Carbon Energy Future' met een alomvattende visie waar het publiek belang eerst komt en publieke ondernemingen die hernieuwbare energie produceren de transitie mogelijk maken. Het is mijn stelligste overtuiging dat het ontbreken van dergelijke Europese publieke ondernemingen de Europese Unie verzwakt. Europese openbare ondernemingen die het publiek belang promoten zouden onderdeel van het Europees project moeten zijn. Maar het verzameld bedrijfsleven in organisaties als BusinessEurope en de dominante facties in de Europese Commissie verzetten zich daar tegen.

We lezen in de Green Deal nergens de erkenning dat economie en samenleving niet kunnen zonder de brede waaier aan publieke diensten.

Drie. We lezen in de Green Deal, en bij uitbreiding in het gehele Europees beleid, nergens de erkenning dat economie en samenleving niet kunnen zonder de brede waaier aan publieke diensten als kinderopvang, zorg, scholen, universiteiten, netwerken in energie en water, afvalophaling en verwerking. Onze sociale zekerheid zal moeten worden versterkt zodat mensen die door de transitie hun baan verliezen niet uit de boot vallen. Bij de Europese sociale pijler (2017) was nochtans een eerste keer aandacht voor deze publieke diensten, maar dat komt helaas niet terug in de Green Deal. Er zijn nauwelijks berekeningen hoe publieke diensten zelf klimaatneutraal kunnen worden en hoeveel geld daarvoor nodig is. De Britse bond Unison berekende dat wel: er is zo'n 160 miljard euro nodig tot 2035 om de publieke diensten in het Verenigd Koninkrijk klimaatneutraal te maken. De Green Deal zwijgt hierover in alle talen.

Derde blinde vlek: financiering

Het laatste punt waarom de Green Deal dreigt te falen, naast het misplaatste vertrouwen in de markt en het ontbreken van een perspectief op de rol van de publieke diensten, is de financiering. Er is veel geld nodig. De Europese Commissie spreekt over 1 biljoen euro voor de komende tien jaar. Maar net als met Junckers investeringsplan gaat het vooral om publieke fondsen die garanties moeten geven aan particuliere investeringen – het wegnemen van de risico's en het garanderen van de winsten voor het bedrijfsleven.

De financiering dreigt ook onder druk te komen door de terugkeer naar de besparingspolitiek en het korset van het Stabiliteits- en Groeipact. Geleid door de Oostenrijkse minister, Gernot Blümel, heeft een groep landen waaronder Nederland, Tsjechië, Denemarken, Finland en Zweden een 'alliantie van verantwoordelijkheid' gesmeed. Zij wil een snelle terugkeer naar overheidsbudgetten in evenwicht en het afbouwen van de staatsschuld. Dat zal de doodsteek zijn voor de investeringen nodig voor het klimaatbeleid, maar ook voor het sociaal beleid. De pandemie maakte duidelijk dat het eerdere besparingsbeleid heeft geleid tot problemen in de zorg, zoals een enorm personeelstekort.

Fiscale haviken zijn het grootste obstakel voor de Just transition.

Fiscale haviken zijn, met andere woorden, het grootste obstakel voor de Just transition, voor de versterking van de publieke diensten en voor het sociaal beleid. Het klimaatbeleid dreigt te worden afgewenteld op een grote groep burgers. Nu al wordt één op vijf burgers in de EU bedreigd door armoede en leven 50 miljoen burgers in energie-armoede. Maatregelen die hen raken, zoals de verhoging van energieprijzen, leiden tot onvrede. Waarvan extreemrechts op zijn beurt gebruik maakt. Zie ook de tegenstem van de fractie Identiteit en Democratie tegen de klimaatwet in het Europees Parlement.

GREEN DEAL BIJSTUREN

De Green Deal had een kans kunnen zijn om bij te dragen aan de herverdeling van macht en rijkdom. Ideologische blindheid, gevoed door economische belangen, heeft dat verhinderd. Europese vakbonden en vele anderen zien meer heil in een grotere rol voor publieke ondernemingen, publieke financiering en democratische controle. Het is in die richting dat de Green Deal moet worden bijgestuurd.

Samenleving & Politiek, Jaargang 28, 2021, nr. 10 (december), pagina 52 tot 57

• Green Deal
• Europese Unie
• klimaatverandering