We komen in een perfecte storm terecht. Maar of er een paradijs uit zal waaien, is nog maar de vraag. Het chagrijn en de machteloosheid regeren. Ressentiment zorgt ervoor dat mensen stemmen met middenvinger. Maar wat als dat niet 'genoeg' zal zijn? Een stukje over Marc Van Ranst, Friedrich Nietzsche, zoete wraak en een vleugje optimisme.

MACHTELOOSHEID

Waarom begin ik dit stuk met een tobberig toontje? Wel, omdat er toch het een en ander staat te gebeuren. We gaan het derde coronajaar in. De gas- en elektriciteitsprijzen swingen de pan uit. De inflatie gaat door het dak. Wereldwijd laat de klimaatopwarming zich met de dag harder voelen. De geopolitieke spanningen nemen hand over hand toe. En dan heb ik het nog niet over de structurele sociale ongelijkheid gehad. Het zijn allemaal factoren die bijdragen aan een gevoel van onmacht.

We leven in een paradigma dat focust op winnaars. Verliezers worden aan de kant geschoven.

We leven daarenboven in een paradigma dat focust op winnaars. Het systeem teert op deze gedachte. Verliezers worden aan de kant geschoven. Want de wereld, 'ja, die is aan de vernieuwer, de ondernemer, de durfkapitalist, de creatieveling en intellectueel'. Ze lijken bovenaan de imaginaire voedselketen te staan. Dat riedeltje. En de rest, tja, die moet maar beter hun best doen. Weg uit de hangmat.

Maar 'die rest' pikt dit niet langer. En het valt de laatste jaren op dat de fameuze, haast mythische en vermaledijde toplaag alsmaar kleiner, exclusiever én hoogmoediger wordt. Vraag maar aan Oxfam. De 'rest' voelt zich hierdoor achtergelaten en dus machteloos. De achterblijvers (naar het boek van Geert Schuermans), de onfatsoenlijken (naar het boek van Jan Antonissen), de blanco stemmer (naar de docu van Phara de Aguirre) voelen zich niet langer gehoord.

Jarenlang vertelden de elites in de politiek en het bedrijfsleven het publiek dat ze antwoorden hadden. Want, zo ging het verhaal, door zelfregulerende markten zouden de gebraden kippen ons in de mond vliegen. Economische voorspoed zou ons ten dele vallen. Door de financieel-economische crisis van 2008 stuikte dat discursieve kaartenhuisje in elkaar. Het besef groeide dat een handjevol hier de vruchten van zou plukken, met Musk en Bezos op kop. De rest zou het met stagnerende lonen en status quo moeten zien te rooien. Je zou er voor minder machteloos en moedeloos van worden.

WRAAKZUCHT

Er hangt een onbehagen in de lucht. Een geëmotioneerde mensenmassa draagt een gevaarlijk potentieel in zich. De coronapandemie en -maatregelen stellen ons daarnaast op de proef. Mensen grijpen hierdoor terug naar dubieuze argumenten. Onmacht kan omslaan in ressentiment, woede en wraakzucht. De Duitse denker Friedrich Nietzsche haalde dit aan in zijn polemisch essay 'Genealogie van de moraal'. Ressentiment was voor hem een ingewikkeld proces waar het gewone volk, de slaven bij Nietzsche, zich uit wrok tegen de bestuurlijke elite, de meesters bij Nietzsche, keren. Zij willen vooral macht verwerven. Daarin ligt hun wraak. Het is de wraak der machtelozen. 'Het is aan ons'.

Er wordt daarom een denkbeeldige vijand gecreëerd. Die kan alle vormen aannemen: 'Marc Van Ranst', de 'migrant', de 'gevaccineerde' of de 'politicus-als-mislukte-tiran'. En het is dan ook hún fout dat er van alles misloopt in de samenleving. Maar Nietzsche gaat een stapje verder in zijn analyse. De machtelozen voelen zich gesterkt, waardoor zij hun waarden en normen als het normatief en deugdzaam sterke naar voren schuiven, terwijl alles waar de tegenstander van overtuigd wordt afgeschilderd als zwakzinnig, achterhaald of onrealistisch. Er wordt aan de poten gezaagd van het puur rationele, het wetenschappelijke. Dat is niet niets. Er is minder ruimte om op een rationele wijze de gemoederen te bedaren.

De machteloze mens raakt pissig en evolueert naar de woedende mens. We komen stilaan in die perfecte storm terecht.

De machteloze mens raakt pissig en evolueert naar de woedende mens. We komen stilaan in die perfecte storm terecht. Mensen zijn boos, hebben weinig vertrouwen in de politiek, lijden onder de stijgende levenskost en energieprijzen. De sociale coronamaatregelen behoedden ons van erger. Maar het is opletten geblazen. Het chagrijn kan de bovenhand krijgen. Mensen stemmen ook alsmaar minder via het rode bolletje, maar via een overduidelijke middelvinger. Mensen komen op straat en laten (online) van zich horen dat het hen niet meer boeit. Maar wat als die onverschilligheid plaatsmaakt voor grimmig geweld? Dat moet worden vermeden.

EN NU?

We kunnen en moeten er dus wat aan doen.

Ten eerste door sociale, rechtvaardige maatregelen die goed zijn voor de portefeuille van de gezinnen. Hogere minimumlonen en -pensioenen, waardige en robuuste uitkeringen, een sterke sociale zekerheid in plaats van haar uit te hollen en inzetten op duurzame en kwaliteitsvolle jobs: dit alles geeft zicht op zekerheid. Hoe minder zorgen mensen zich moeten maken, hoe minder hard men voor elkaar is.

Ten tweede moeten we ook naar onszelf te kijken. We moeten goed begrijpen hoe het zover kunnen komen is, waarom we zo verdeeld en vijandig zijn, waarom we niet langer met, maar naast elkaar praten. We weten dat al voor een stuk: verbolgenheid en verontwaardiging verkopen, conflict genereert meer likes en retweets.

In het verlengde daarvan, ten derde, de spektakelpolitiek moet eruit. Het vertrouwen moet worden hersteld. Een radicale omwenteling, een sociaaleconomische paradigmaswitch, op solide en beproefde basis is nodig. Maar dit is een langetermijnverhaal. Monopoliserende, parasitaire multinationals en het grootkapitaal moeten minder macht verwerven, waardoor ze niet zo hoog van de toren blazen. Er moeten meer democratische en politieke hefbomen gaan naar de werkende klasse, gaande van werknemers tot precaire schijnzelfstandigen. En de waan van de dag mag niet langer fungeren als beleidsmatige richtsnoer.

Ten vierde, er werd binnen dit paradigma te lang gefocust op de zogenaamde 'individuele verantwoordelijkheidszin' en winner-takes-all-mentaliteit. De wereld bestaat niet uit winnaars en verliezers. Maar wel uit onderdrukkers en onderdrukten, uit zij die gewiekste knowhow hebben en zij die in het ongewisse blijven. Die ultra-neoliberale logica moet eruit.

Ten vijfde, hoop en optimisme zijn onze beste bondgenoten. De huidige, gefragmenteerde samenleving is een voedingsbodem voor angst en woede. Maar dat betekent niet dat we moeten zitten kniezen, afwachten en ons terugtrekken in de marge. Daarenboven moet de linkerzijde vermijden karikaturaal weggezet te worden door rechts. De link tussen wat leeft, wat er beweegt, wat de bekommernissen zijn bij de mensen mag niet wegebben.

Anders zal de wraak der machtelozen zoet zijn.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 1 (januari), pagina 9 tot 11

• achterblijvers
• machtelozen
• macht