Wat hebben de oorlog in Oekraïne, honger in Somalië en agrobrandstoffen in Europese tankstations met elkaar gemeen? Graan.

Oekraïne staat, samen met Rusland, bekend als de 'graanschuur van de wereld'. Maar liefst een derde van alle graanexporten ter wereld zijn van beide landen afkomstig. Sinds de Russische inval begin maart is de productie en export van graan echter zo goed als stilgevallen. Dat maakt dat wereldwijde bevoorradingsketens ernstig verstoord zijn en voedselprijzen de pan uit rijzen. Midden februari al bleek door tegenvallende oogsten de prijs van een landbouwgewas als tarwe maar liefst anderhalf keer hoger te liggen dan het gemiddelde van de afgelopen vijf jaar. Met de oorlog in Oekraïne kwam daar nog eens een prijsstijging van 30% bovenop.

De VN waarschuwen dat actie nodig is om een 'ineenstorting van het wereldwijde voedselsysteem' te voorkomen. Vooral lage-inkomenslanden worden getroffen. Egypte haalt 85% van zijn tarwe uit Oekraïne en Rusland, Jemen 40%. Libanon en Tunesië halen de helft van hun tarwe uit Oekraïne. De stijgende voedsel- en brandstofprijzen, en de fragielere bevoorradingsketens, vormen een reëel gevaar voor het leven van miljoenen mensen. De roep om solidariteit is groot. Financiële steun is nodig om op korte termijn de extreme voedselonzekerheid in onder meer Somalië, Kenia, en Zuid Soedan tegen te gaan.

Het probleem is niet een tekort aan voedselproductie, maar de voorrang aan industrieel gebruik.

Maar we moeten oppassen dat we geen onjuiste conclusies trekken. In onze geglobaliseerde wereldeconomie heeft een oorlog gevolgen voor de toelevering van graan. De oorlog in Oekraïne is echter niet de oorzaak van de problemen op de voedselmarkten. De globale voedselbevoorrading bevond zich immers reeds in een diepgaande crisis. Wereldwijd leven naar schatting tussen de 720 en 811 miljoen mensen constant in voedselonzekerheid. Hiervoor zijn verschillende oorzaken, gaande van slechte oogstens wegens de klimaatcrisis, tot financiële speculatie op landbouwprijzen en voedselverspilling. Het probleem is niet zozeer een tekort aan voedselproductie, maar de voorrang aan industrieel verbruik.

Wat betreft dat laatste zijn met name de zogenaamde agrobrandstoffen¹ boosdoeners. Agrobrandstoffen worden hoofdzakelijk gemaakt uit landbouwgewassen zoals palmolie, soja, maïs, koolzaad en tarwe. Het gebruik van maïs in de agrobrandstoffen van de VS alleen al zijn een veelvoud van de totale maïs export van Oekraïne en Rusland. De EU verwerkt vandaag 7% van zijn maïs- en tarweproductie tot ethanol. De situatie kleurt niet veel beter in België. Ons gebruik van agrobrandstoffen klom tijdens het eerste coronajaar tot absolute recordniveaus. De hoeveelheid bio-ethanol uit suikerriet vervijfvoudigde op slechts één jaar tijd. Ook de hoeveelheden palmolie, gebruikte frituurolie en dierlijke vetten schoten omhoog. Meer dan de helft importeren we buiten de EU, vooral uit lage-inkomenslanden. De landbouwgrond daar wordt bezet en bewerkt voor voeding dat in onze tanks verdwijnt.

Ook op vlak van voedselprijzen laat de nefaste invloed van agrobrandstoffen zich voelen. Organisaties zoals de VN en de Wereldbank onderschrijven dit: de expansie van het gebruik van agrobrandstoffen heeft een drastisch effect op stijgingen van voedselprijzen, geraamd van 30% tot 75%. Hiervoor zijn meerdere redenen. Verschillende landen hanteren verplichte percentages bijmenging van agrobrandstoffen met fossiele brandstoffen. Hierdoor is er een verzekerde afzetmarkt, en worden boeren aangemoedigd om land braak te leggen voor de productie van agrobrandstoffen. Dit wakkerde in 2008 ook de financiële speculatie in granen aan, waardoor de prijzen drastisch stegen.

Agrobrandstoffen vormen geen antwoord op de energie- en voedselcrisis.

De argumenten luiden dat agrobrandstoffen klimaatvriendelijker zijn dan hun fossiele variant. Onderzoek toont aan dat dit niet klopt. Als we de emissies over de gehele levenscyclus bekijken, stoot biodiesel namelijk méér broeikasgassen uit dan fossiele diesel. In 2020 zorgde de Belgische consumptie van biodiesels op basis van palm-, soja- en koolzaadolie zo voor bijna 2 megaton CO₂-equivalenten aan extra emissies. Deze extra uitstoot is gelijk aan meer dan 8,5% van de totale uitstoot van de Belgische transportsector in 2020.

Waarom blijven we hier dan op inzetten? Een groot probleem zijn creatieve boekhoudkundige regels. Voor de Europese regelgeving van hernieuwbare energie telt deze CO₂-uitstoot namelijk niet mee. In de Belgische klimaatplannen wordt dan ook maximaal op dit type van agrobrandstoffen ingezet. Dit heeft gevolgen in de praktijk. Hoe meer bio-ethanol de federale regering in de tank mengt, hoe minder windmolens en zonnepanelen Vlaanderen, Wallonië en Brussel moeten installeren. Deze boekhoudkundige regels maken verandering moeilijk.

Toch wordt zelfs binnen Europa stilaan duidelijk dat de problemen die gepaard gaan met agrobrandstoffen op basis van voedselgewassen niet langer houdbaar zijn. De EU maakte de bijmengingsverplichting hiervan optioneel. De keuze voor het alsmaar groter gebruik van dit type agrobrandstoffen is dus volledig de verantwoordelijkheid van onze regering. Buitenlandse voorbeelden tonen bovendien dat verandering met een pennenstreek mogelijk is. Vorige maand nog schrapte Tsjechië haar verplichte bijmenging voor bio-ethanol om het hoofd te bieden aan de stijgende brandstofprijzen.

Het voortzetten van het beleid van agrobrandstoffen is niet te verantwoorden.

Het probleem van honger reduceren tot de oorlog in Oekraïne behelst een groot gevaar: een depolitisering van de ongelijkheden binnen ons voedingssysteem. Ongelijkheden die de oorlog nu verder uitdiept. We moeten onze oplossingen voor voedselonzekerheid en de nakende voedseltekorten niet beperken tot symptoombestrijding. Eenduidige oplossingen voor de voedselcrisis zijn er niet. Maar laat de enorme prijsstijgingen een wake up call zijn. Agrobrandstoffen zullen geen soelaas bieden voor de energiecrisis, maar met name de druk op de reeds gespannen voedselmarkten verhogen. Terwijl de toegang tot voeding voor miljoenen op het spel staat, is het voortzetten van dit beleid niet te verantwoorden.

VOETNOOT

1. Agrobrandstoffen, ook bekend onder de naam biobrandstoffen, zijn brandstoffen geproduceerd op basis van plantaardige grondstoffen of gewonnen uit levende organismen. Wegens de negatieve gevolgen van agrobrandstoffen op basis van voedingsgewassen (zoals tarwe, maïs, suikerriet) op biodiversiteit, mensenrechten en het klimaat, vinden we de term 'biobrandstoffen' misleidend en verkiezen we de term agrobrandstoffen. Ook omdat die eerste kan doen uitschijnen dat het om biologisch gekweekte middelen gaat, wat helemaal niet het geval is.↑

• hongersnood
• agrobrandstoffen
• column