Jan Rotmans had een heel zwaar fietsongeluk en moest gedurende maanden revalideren. Het werd een kantelmoment. Wat eerst een catastrofe leek, werd het begin van nieuwe inzichten. Maatschappelijk staan we evenzeer op een kantelpunt. Overal zien we chaos en dat maakt ons angstig. Maar chaos is het begin van iets nieuws, een noodzakelijke overgangsfase. Als we chaos omarmen, kunnen we een nieuw evenwicht bereiken. Dat nieuwe zal fundamenteel anders zijn, een breuk met het huidige kapitalisme. De efficiëntiesamenleving is doorgeslagen, menswaarde moet in de plaats komen van het algehele wantrouwen. Het systeem kan wel niet veranderen zonder persoonlijke verandering. Het systeem is mensenwerk, en moet door mensen worden veranderd.

De (hoofd)auteur is hoogleraar transitiekunde en duurzaamheid. Samen met een coauteur legt hij uit hoe transities werken. Hij biedt de lezer lenzen aan om naar diepe veranderingen te kijken. Het is vooral van belang de onderstroom te detecteren, de structurele of fundamentele veranderingen, die zich over langere termijn en sluipenderwijs voordoen. Plots komen ze aan de oppervlakte en veroorzaken een catastrofe. Zo is Covid-19 uitgebroken op een onderstroom die bepaald wordt door de manier waarop we met dieren en natuur omgaan. Dat het in Wuhan en niet in Nederland gebeurde is gewoon toeval. Niet alle transities zetten zich helemaal door en ze leiden niet allemaal tot een betere toestand dan ervoor. Het is ook normaal dat in de chaotische tussentijd weerstand, verzet, protest, gebrek aan inzicht en overzicht voorkomen. Maar je moet er door om iets nieuws te kunnen realiseren, je moet het oude ook opruimen. Dat vraagt inspanningen, maar ook tijd. Het is wel een kans om het wezenlijk anders te doen.

We zitten momenteel in een meervoudige systeemcrisis: financieel-economisch, ecologisch, moreel, democratisch. Het systeem wordt gestuurd door economische waarden als rendement, efficiëntie en effectiviteit. Bij de minste schok of verstoring ontstaan problemen. Het systeem keert zich tegen ons. Je ziet het in de zorg, waar al tientallen jaren bezuinigd wordt. Je ziet het ook in het voedselproductie, waar alles draait om groei, volume en productiviteit. We hebben andere afrekenwaarden nodig. Mensen voelen zich niet meer thuis in die kille wereld. Ze willen warmte, binding, tijd en aandacht, vertrouwen en keuzevrijheid. Er is meer dan winst, competitie en rendement. Mensen zijn ook sociaal en willen samenwerken. We komen bij het einde van het neoliberalisme.

De crisis van 2008 is nog altijd niet verteerd. De wereldeconomie moddert aan, op de rand van een recessie. Banken kregen beperkingen opgelegd, maar nog steeds stapelen de schulden zich op. De schuldenberg van bedrijven en huishoudens is alleen maar toegenomen. Sinds 2019 gaat het helemaal bergaf. Ook Azië doet ondertussen mee met de opstapeling van schulden en het verschaffen van risicovolle leningen. De volgende crisis zal daarom veel groter zijn. We groeien ten koste van de natuur. Onbeperkte groei op een eindige planeet is niet mogelijk. Technologische of economische oplossingen volstaan niet. "(…) als we fossiele technologie vervangen door duurzame technologie, dan creëren we een nog groter monster." (57). De kern zit diep verankerd in het kapitalistisch systeem. Met onbeperkte groei kan de transitie alleen maar mislukken. Er is een ander economisch paradigma nodig, dat vertrekt van structurele onzekerheid. Niet meer controleren en beheersen, maar anticiperen en leren en aanvaarden van risico's, in plaats van ze te verkleinen en weg te redeneren. Niet dwingend sturen, maar flexibel bijsturen.

Met onbeperkte groei kan de transitie alleen maar mislukken. Er is een ander economisch paradigma nodig.

De overheid moet zich fundamenteel herbezinnen op haar rol en werkwijze. We hebben een wendbare overheid nodig, die verschillende rollen kan spelen (soms sterk sturend, soms faciliterend, soms beschermend). De coronacrisis dwingt de overheid daartoe, maar daar mag geen misbruik van gemaakt worden. Ze moet het heft maar tijdelijk in handen nemen. De bedrijven beleven ondertussen de grootste economische transitie sinds 150 jaar. De meeste bedrijven kijken niet ver vooruit, proberen risico's te vermijden en hebben angst voor verandering. Bij een crisis gaan ze bezuinigen en reorganiseren. Ook met corona zie je dat weer gebeuren, terwijl de oorzaak van de crisis in het oude ligt. De oplossing ligt In het nieuwe. Maar de meeste bedrijven missen, net zoals de overheid, wendbaarheid en veerkracht. De auteur herhaalt een aantal keer dat wij mensen het systeem zijn en dat wij dat ook kunnen veranderen. We kunnen ons er niet achter verschuilen, maar moeten beginnen bij onszelf of een kleine groep. Hij geeft vele voorbeelden over wat je dan kunt bereiken: de Urgenda klimaatzaak, Greta Thunberg, de plastiekvanger van Boyan Slat, enzovoort. In een chaotische situatie kunnen kleine interventies een groot effect scoren: "Ik vraag je alleen om op te staan en in actie te komen." (217). Je hoeft de wereld niet op je schouders te nemen, je hoeft niet op te houden plezier te hebben, je hoeft geen geld op te halen.

We moeten anders denken, ook al is er geen blauwdruk. Rotmans reikt wel een kompas aan dat de richting aangeeft. Hij schildert een palet van 10 transities en probeert telkens ook aan te geven hoe die versneld kunnen worden: energietransitie, grondstoffentransitie, circulaire transitie , landbouw- en voedseltransitie, ruimtelijke transitie, onderwijstransitie, zorgtransitie, sociale transitie en democratische transitie. De uitdagingen zijn niet min: twee derde van de fossiele reserves moeten in de grond blijven. Er moet een CO₂-heffing komen voor zowel producenten als consumenten. Grondstoffen moeten eindeloos worden hergebruikt. We moeten overschakelen van bezit naar gebruik. Landbouw moet een kringloopbandbouw worden, die het moet zien te rooien met de helft van de huidige landbouwgrond. De ruimte moet herijkt en herverdeeld worden, waarbij Nederland moet aanvaarden dat er opnieuw land wordt vrijgegeven aan de zee. Er is een diverser en decentraler financieel systeem nodig, dat terug bij de mensen komt. Het onderwijs moet voorbereiden op een nieuwe economie, samenleving en diversiteit, het moet maatwerk leveren. De zorg moet komaf maken met de doorgeschoten marktwerking en vooral inzetten op preventie. De zuilstructuur, die ondergronds nog bestaat, moet definitief verdwijnen en plaatsmaken voor een nieuw sociaal netwerk, waarin iedereen ongelijk is, maar gelijke rechten heeft. Ten slotte is er dringend een nieuwe balans nodig tussen burger, politiek en markt; een modern, horizontaal en vloeibaar speelveld. Rotmans biedt ook een aantal knoppen aan om het geheel van de transities te versnellen, met name fiscale, financiële, juridische, mentale impulsen.

De auteur concretiseert zijn hele verhaal in een toekomstvisie voor Nederland voor de volgende 100 jaar. Hij heeft (samen met een ontwerp- en architectuurbureau) voor zijn land een puzzel gelegd van samenhangende transities (energie, water, klimaat, natuur, landbouw, wonen) en dat visueel in kaarten vertaald. Het is geen voorspelling, maar een beeld van hoe het zou kunnen worden. Best wel spectaculair. Nederland wordt daarin een laboratorium dat voor de hele wereld oplossingen kan uitwerken. "Het land zal volledig op de schop gaan de komende decennia, en de komende honderd jaar zal er meer veranderen dan in de afgelopen duizend jaar." (223).

Rotmans heeft het over een revolutie, die alleen kan lukken als ook de mensen fundamenteel veranderen.

Rotmans mikt heel hoog, maar hij is ervan overtuigd dat het kan. Hij is er echt van overtuigd dat we op weg zijn naar een nieuw tijdperk, waarbij economie en samenleving een nieuwe fundering krijgen. Hij heeft het over een revolutie, die alleen kan lukken als ook de mensen fundamenteel veranderen. Ze moeten hun angst overwinnen en de chaos omarmen. Ze moeten daartoe naar binnen reizen. Het bemoedigende is dat steeds meer mensen daarmee bezig zijn. Het is een reis met verschillende fases. Het begint met het gevoel dat het moet veranderen, maar je bent nog niet doordrongen van de noodzaak daarvan. Plots kan een of andere crisis de urgentie bloot leggen. Op dat moment weet je nog niet waarheen de reis zal gaan, maar je weet dat je er moet aan beginnen. Wanneer je de angst – en daarmee de verandering – kunt omarmen, beleef je een kantelpunt. Je begint het vertrouwde los te laten. Je denkt voorzichtig anders en stilaan zie je een perspectief. Het gaat wel niet vanzelf, je moet hier dagelijks aan werken. Op een bepaald moment zal je de illusie van machteloosheid overwinnen en komt alles in een stroomversnelling. Je bent dan bij de kern van jouw mens- en wereldbeeld. Het zal je toelaten niet gewoon te doen, maar juist het ongewone te doen. Het is een weg naar meesterschap. Op die weg neemt niet iedereen dezelfde rol op, maar dat is juist goed. Je hebt koplopers nodig, die zorgen voor ideeën en projecten. Ze moeten oppassen niet zo ver vooruit te lopen dat ze niemand meer achter zich hebben. Je hebt mensen nodig die verbinden en een massa op de been brengen. Je hebt bouwers van het nieuwe nodig, maar ook slopers van het oude. Je hebt mensen nodig die de onvermijdelijke weerstanden tegen verandering overwinnen. Je hebt natuurlijk medestanders, volgers, nodig. En ten slotte heb je ook leiders nodig, alleen niet het klassieke autoritaire type, wel authentieke en bezielde leiders. Vrouwelijke leiders ook, die de mens centraal stellen, zorgen, verbinden, richting en ruimte geven.

Kan de reis naar binnen verbonden worden aan reis naar buiten? Mensen leven op dit ogenblik in een verwoestende tijd: "We verwoesten de natuur voor onze eigen groei."(283). We hebben een kantelpunt bereikt. We moeten een nieuwe weg aanleggen en dat gaat niet vanzelf. Er is een nieuw groot verhaal nodig, waarin balans centraal staat. Het is een utopie, met die nuance dat alles wat we nodig hebben al als experiment bestaat. We moeten verbeeldingskracht genoeg hebben om het op te schalen en het onmogelijkheidsdenken overwinnen. "De kunst is om zo'n groot utopisch verhaal klein te maken. Zo klein dat het voor eenieder praktisch wordt en handvaten biedt om keuzes te maken voor zijn of haar eigen leven en omgeving. Al die kleine verhalen tellen dan weer op tot een groot verhaal. De grootste uitdaging voor alle transities waar we voor staan schuilt daarom in de mentale schaalsprong." (285).

De grootste uitdaging voor alle transities waar we voor staan schuilt daarom in de mentale schaalsprong.

Jan Rotmans heeft een zeer uitdagend boek geschreven en wel om twee redenen.

Ten eerste omdat hij radicaal is. Als de transitie voorbij is, moet de wereld er heel anders uitzien. Als dat niet gebeurt, zal er voor de mensen geen wereld meer zijn. Daarmee houdt de wereld niet op te bestaan, maar misschien wel de mensheid. Vooral als je kijkt naar de toekomstkaart die hij van Nederland gemaakt heeft, zie je dat dit anders wel heel erg drastisch is. Land teruggeven aan de zee, drijvende wijken en steden, een ander soort landbouw en mobiliteit, enzovoort. Daar is honderd jaar voor, maar toch. De reis waar Rotmans voor uitnodigt is heel lang, maar vooral heel erg moeilijk. En er is geen reisgids, dat zegt hij terecht. Hij geeft alleen een kompas dat de richting aangeeft. Hij herhaalt enkele malen dat dit betekent dat er een einde komt aan het kapitalisme of neoliberalisme. Dit op zijn beurt betekent dat er einde komt aan de doorgeschoten vrije markt, aan de idee dat groei eindeloos kan doorgaan. Rotmans stoffeert dit met verve en overtuiging, en dat vind ik een grote kracht. Hij moet niets hebben van de vooruitgangsoptimisten die denken dat innovatie er wel vanzelf voor zal zorgen dat alle problemen opgelost raken. Als we niet ophouden te groeien – minder energie en grondstoffen gebruiken – komen we radicaal in de miserie. Dat is wat mij betreft heel helder.

Er is een tweede reden waarom het boek van groot belang is. Rotmans wil niet bang maken! Hij is zelfs heel positief en optimistisch. Hij is ervan overtuigd dat het kan, dat alle crisissen overwonnen kunnen worden. Meer zelfs, hij denkt dat een crisismoment, dat chaos veroorzaakt, het begin van de oplossing is. Chaos is de eerste stap naar de overwinning op de crisis. Maar het gaat niet vanzelf. In het oude historisch en dialectisch materialisme van Marx en Engels leek het eenvoudiger: uit het oude zou vanzelf het nieuwe geboren worden, in het oude ontstaat een soort kiem waar de nieuwe samenleving zou uit voortkomen. Bij Rotmans komt een crisis op een bepaald moment op een kantelpunt, maar het kan op dat moment verschillende richtingen opgaan. Je kunt niet terug, maar je kunt wel bij manier van spreken naar beneden tuimelen of er bovenuit komen. En wat het wordt, hangt van de mensen zelf af. Dat vind ik inderdaad heel uitdagend aan Rotmans betoog: je mag niet wachten tot het systeem crasht en vanzelf een oplossing uit de bus komt, je moet de handen zelf uit de mouwen steken. En daarmee heeft hij ook over jou als individu. Wij zijn het systeem, schrijft hij herhaaldelijk, maar dat betekent ook dat wij het systeem kunnen veranderen. En niet vergeten dat er ook puin geruimd moet worden.

Chaos en crisis zijn een kans, het is aan de mensen zelf om ze te grijpen of niet.

Chaos en crisis zijn een kans, het is aan de mensen zelf om ze te grijpen of niet. Rotmans probeert, en dat is misschien nog een derde verdienste van het boek, ook instrumenten mee te geven voor die reis. Je moet een innerlijke reis naar meesterschap volbrengen om de reis naar buiten aan te kunnen. Ik weet echt niet of alles zo eenvoudig is, maar ik vind het verhaal van de auteur hartverwarmend. Zowel tegen de naïeve of zelfs domme vooruitgangsoptimisten, als tegenover de doemdenkers die voortdurend herhalen dat we naar de haaien gaan. Wat ik echter totaal niet begrijp is dat hij zijn aanbevelingen ten aanzien van de overheid een tijdelijk karakter meegeeft. De staat mag het heft maar tijdelijk in handen nemen en daarvan mag zeker geen misbruik gemaakt worden. Precies alsof vele bedrijven anders ook maar zullen denken aan veranderen. Hij schrijft zelf hoe conservatief de overgrote meerderheid van die bedrijven zijn. Zij moeten door de overheid aangespoord en gestuurd worden om nieuwe oplossingen te riskeren. Anders blijven ze halsstarrig oude recepten toepassen, daar ben ik van overtuigd. Zonder overheid zal de vrije markt blijven doorschieten. Of de huidige politiek dat kan organiseren valt te betwijfelen. De verkiezingsuitslag zorgt ervoor dat regeringen en parlementen hopeloos versnipperd zijn, zodat alle beslissingen al afgebleekt zijn vooraleer ze kunnen uitgevoerd worden. Rotmans vraagt terecht een gigantische omwenteling, een revolutie. Met politici die hun eigen gelijk of dat van hun partij stellen boven wat nodig is om de zaken echt aan te pakken voer je geen revolutie. Het gaat echt niet meer met compromissen, de transitie moet fundamenteler aangepakt worden. En ja, Jan Rotmans heeft ook daarin gelijk: het gaat niet om het overleven van de wereld, het gaat om het overleven van de mensheid. Misschien zijn we wel verplicht zijn optimisme te delen.

Luc Vanneste

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 3 (maart), pagina 76 tot 79