In de campagne voor de federale verkiezingen van 2015, die de Liberale Partij van Canada (LPC) een absolute meerderheid opleverden, herinnerde Justin Trudeau regelmatig aan de slogan 'Sunny Ways' van 's lands zevende premier Wilfrid Laurier. Met die slogan sprak Laurier zijn geloof uit in een positieve en optimistische aanpak van de politiek, een aanpak die volgens hem ontbrak in de Conservatieve regering van Stephen Harper (2006-2015). Eén aspect van Trudeau's 'Sunny Ways' impliceerde meer betrokkenheid van de provincies bij het beleid – die werden door de Harper-regering grotendeels met rust gelaten – en meer samenwerkingsfederalisme.

Met betrekking tot de kwestie Québec en de relatie van die regio met de rest van het land – niet zelden een levensbelangrijke issue in Canada – viel er zowel optimisme als enige vrees te noteren. Optimisme, omdat de afscheidingsbeweging rond 2015 veel aan momentum had ingeboet. Vrees, omdat de Liberale Partij van oudsher meer geneigd is politiek in te grijpen en dergelijk interventionisme op beleidsterreinen die de regering van Québec als de hare beschouwd, tot spanningen kan leiden met de federale regering. Die vrees – te veel centralisme van de kant van de LPC van Justin Trudeau – is niet echt bewaarheid geworden. Wel hebben de opvattingen van de eerste minister en zijn partij ertoe geleid dat er tussen Québec en de rest van het land een verontrustende kloof is ontstaan, met name over het managen van de diversiteit als gevolg van immigratie.

De Liberale Partij van Canada is de partij van het multiculturalisme. Justins vader, ex-premier Pierre Trudeau, is de architect van het multiculturele beleid (1971). Volgens de Canadese variant impliceert multiculturalisme het koesteren van de culturele achtergrond van alle Canadezen, vanuit de idee dat een 'Canadees' – het Canadese staatsburgerschap – niet wordt gedefinieerd door linguïstische, culturele of religieuze elementen.

De opeenvolgende regeringen van Québec zagen het federale multiculturele beleid als een trucje van Trudeau om het nationalisme van Québec te ondergraven.

Dat is echter een opvatting die door opeenvolgende regeringen van Québec en de plaatselijke politieke klasse nooit is geaccepteerd. Zij zagen het federale multiculturele beleid als een trucje van Trudeau om het nationalisme van Québec te ondergraven door de inwoners van Québec op gelijke voet te stellen met andere 'groepen' in de Canadese samenleving, zoals Italo-Canadians of Greek-Canadians, waardoor zij niet langer als een natie of een volk zouden worden beschouwd (hetgeen eerder ook met zoveel woorden door Pierre Trudeau werd toegegeven). Bijgevolg zagen zij dat beleid als een bedreiging voor het bestaan van de natie Québec. En aangezien het Frans het centrale element is en blijft voor de natievorming in Québec, ontwikkelde men daar ook aan andere opvatting over de omgang met diversiteit als gevolg van immigratie. Nieuwkomers zijn welkom, maar zij moeten zich wel realiseren in een Franssprekende omgeving terecht te komen en dus het Frans hanteren in het publieke domein. Wie tot de samenleving in Québec wil behoren, spreekt Frans, wat ook jouw afkomst moge zijn. Die benadering kreeg het label 'interculturalisme'.

De clash tussen beide opvattingen was onontkoombaar. In de ogen van de nationalisten in Québec ging de visie van Trudeau op een multiculturele samenleving veel te ver. Hij leek te kiezen voor een zeer diverse samenleving, die nergens stevig verankerd was. Bovendien kleefde aan zijn benadering ook een gevoel van morele superioriteit. Anderzijds focusten de nationalisten in Québec in toenemende mate op linguïstische en culturele issues, aangezien hun separatistische project aan momentum verloor. De autonomistische Coalition Avenir Québec (CAQ), die wel op historische winst afstevent bij de provinciale verkiezingen in de herfst van dit jaar, heeft haar nationalistische opvattingen op een andere leest geschoeid en stelt dat diversiteit die samenhangt met immigratie zo moet worden gemanaged dat de 'waarden' en de cultuur van Québec, en, vanzelfsprekend, de Franse taal, voor eeuwig bewaard blijven.

Merkwaardig genoeg staat het concept laïcité (seculiere samenleving) daarbij centraal. Het nationalisme in Québec, zoals het zich gedurende en na de Stille Revolutie in de jaren 1960 ontwikkelde, heeft altijd een sterke antiklerikale, ja zelfs antireligieuze inslag gehad, aangezien het katholicisme en de Katholieke Kerk de schuld kregen voor meer dan honderd jaar 'onderontwikkeling'. Nu er sinds de eeuwwisseling steeds meer migranten uit moslimlanden arriveren, worden religieuze symbolen die met de islam worden geassocieerd, zoals de hijab, als tekenen van non-integratie gepercipieerd. De CAQ-regering keurde in 2019 dan ook een wet goed – Loi sur la laïcité de l'Etat – die ambtenaren, inclusief leerkrachten, in de provincie Québec verbiedt om religieuze kleding en symbolen te dragen in het publieke domein.

Eerste minister Trudeau en zijn regering bekampen die wetgeving, ook voor de rechter. Veel andere politici van buiten Québec, inclusief sommige burgemeesters, bestempelen deze wetgeving als racistisch. Toch staan veel inwoners van Québec er pal achter. Zij vinden het debat daarover in de rest van Canada onbegrijpelijk, ontgoochelend, als zij er al niet woedend over zijn. Een en ander verklaart ook waarom zij, volgens recent onderzoek, steeds meer het gevoelen hebben dat andere Canadezen op hen neerkijken.

De opvattingen over diversiteit in Québec sluiten eerder aan bij gelijkaardige opvattingen in Frankrijk dan bij die in de rest van Canada.

Er bestaat geen twijfel over dat er met betrekking tot de omgang met diversiteit als gevolg van immigratie afwijkende opvattingen bestaan in Québec. Deze issue laat zien dat die opvattingen eerder aansluiten bij gelijkaardige opvattingen in Frankrijk dan bij die in de rest van Canada. Algemeen gesproken is het federalisme in Canada nog altijd springlevend, maar de huidige spanningen raken aan fundamentele issues waarover niet gemakkelijk overeenstemming kan worden bereikt. Zo zonnig ziet de toekomst er nu ook weer niet uit.

Vertaling: Jan Vermeersch

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2022: Zonnige groeten uit van Samenleving & Politiek.

• Zonnige groeten uit
• Canada
• nationalisme