Wanneer mijn fascinatie voor de Balkan is begonnen, weet ik niet goed meer. Begin de jaren 1990 studeerde ik Slavistiek (excuseer: Oost-Europese Talen en Culturen) aan de UGent en toen kreeg ik natuurlijk wel een hele rits geschiedenis- en cultuurvakken, waaronder die van de Balkan. Cynisch genoeg woedden toen de post-Joegoslavische oorlogen. Zij begonnen toen, in de nasleep van de val van het IJzeren Gordijn, ook het toenmalige Joegoslavië desintegreerde. Die conflicten – die culmineerden in onversneden genocide, massale oorlogsverkrachtingen en NAVO-bombardementen – zorgden ervoor dat het beeld van de Balkan als eeuwig oorlogsgebied en toneel van etnische veldslagen in ons collectief bewustzijn werd gebrand, liefst met de Serviërs als onverbeterlijke slechteriken. Het zal niemand verbazen dat de werkelijkheid complexer is, en dat de Balkan een regio is met een boeiende en rijke geschiedenis.

Wie daarover graag meer wil weten: lees de boeken van Raymond Detrez, in het bijzonder De Balkan van zijn hand. Voor een blik op de Balkan in de tegenwoordige tijd: het fotoboek Bloed en Honing van de Nederlandse journalisten Irene van der Linde en Nicole Segers is prachtig, en biedt een mooie inkijk in het huidige leven van alledag.

NOORD-MACEDONIË

De onafhankelijkheid van Noord-Macedonië in 1991 was in eerste instantie vooral de Grieken een doorn in het oog, onder andere omdat zij vonden dat het nieuwbakken land zich niet kon noemen naar een landstreek in Griekenland. Lange tijd zaten we daarom opgezadeld met de naam Former Yugoslavian Republic of Macedonia (FYROM), wat vooral tijdens Eurosong-avonden aanleiding was tot hilariteit en ongelovige blikken.

Voor sommige Bulgaarse nationalisten is Noord-Macedonië vooral een provincie die best wordt ingelijfd.

Vandaag is Noord-Macedonië kandidaat-lidstaat van de EU, tot weinig verholen ongenoegen van de Bulgaren die in eerste instantie de grootste supporters waren. Voor sommige Bulgaarse nationalisten is Noord-Macedonië vooral een provincie die best wordt ingelijfd en is het Noord-Macedonisch niet meer dan een Bulgaars dialect. Het leidt op sociale media vaak tot pittige discussies, waarbij de alliantie van Bulgarije met Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog als ultiem verwijt geldt. Ook hier is de wet van Godwin een constante.

OHRID, HET NIEUWPOORT VAN NOORD-MACEDONIË

Na een mooie rit door een woest, bergachtig en machtig mooi deel van Albanië komen we bij de grensovergang met Noord-Macedonië. We moeten onze identiteitskaarten tonen, maar ook bewijzen dat we over een geldige autoverzekering beschikken. This one is 1 year finished, zegt de blonde geüniformeerde grensbewaakster streng als mijn man de verkeerde groene kaart (die nu wit is) overhandigt. Ik vrees er even voor dat ons Noord-Macedonisch avontuur er zal opzitten voor we er aan kunnen beginnen, maar het bewijs in de bankapp volstaat gelukkig.

Aan het gigantische meer van Ohrid – ook wel de Riviera van de Balkan genoemd – ligt onder andere een villacomplex waar Tito ooit zijn zomers doorbracht. Vandaag worden deze gebruikt als zomerresidenties voor de premier en de eerste minister. Geschiedkundig speelt Ohrid een grote rol, omdat hier de oerversie van Cyrillische schrift werd ontwikkeld door de broers en monniken Cyrillus en Methodius. Dat werd gebruikt om de Slavische volkeren te kersten vanuit Byzantium. De stad en de wijde omgeving liggen dan ook bezaaid met Byzantijnse kerkjes en kloosters waar nogal wat toeristen op afkomen. Islamitische invloeden – die er in de geschiedenis natuurlijk ook waren – zijn weggemoffeld.

De regio lijkt op het eerste zicht welvarend, al is dat natuurlijk altijd relatief in een land waar het gemiddelde inkomen zich tussen de 700 en de 800 euro situeert. Het weer is prachtig, de toerbootjes doen gouden zaken, net als de horeca en de verkopers van zilver en parels uit het meer. Er hangt een ontspannen vakantiesfeer. Van alle spanningen hierboven beschreven is geen spoor te bekennen en we vergapen ons aan de eeuwenoude fresco's, al zijn ze dan in slechte staat.

SKOPJE, HET BRUSSEL VAN NOORD-MACEDONIË

Tot mijn niet geringe teleurstelling heeft het refrein uit de hit van Raffaella Carrà niets met de hoofdstad van Noord-Macedonië te maken, maar alles met de seksuele zeden en moraal uit de jaren 1970. Maar goed, hier zijn we dan, in Skopje. Een kleine 200 kilometer van Ohrid verwijderd, maar we lijken een andere wereld binnen te stappen. Ons hotel bevindt zich quasi in de Oude Bazar, en om de zoveel uur weerklinkt vanuit de vele minaretten die ons omringen de oproep tot het gebed. Hier staat de armoede in schril contrast met de grandeur die de nieuwbakken staat probeert uit te stralen. Een beeld van Alexander de Grote, op het centrale plein in de stad, is werkelijk buiten alle proportie. Hier wordt identiteit gecreëerd, zoveel is duidelijk. En zoals gewoonlijk door een verzonnen en heldhaftig verleden te projecteren op het heden en de toekomst. Want het is niet omdat de toestand nu verre van rooskleurig is, dat de vermeende grootsheid van toen niet kan terugkomen. Ondertussen zie ik vele jonge kinderen – van Roma-afkomst? – al bedelend proberen om aan wat centen te geraken. Je kunt je afvragen wat voor een toekomst een 5-jarige jongen heeft die nu al de straat op gestuurd wordt om in toeristenrestaurants verlepte rozen te verkopen. Gaat hij ooit naar school?

Een beeld van Alexander de Grote is werkelijk buiten alle proportie. Hier wordt identiteit gecreëerd, zoveel is duidelijk.

Het loopt met die creatie van de identiteit blijkbaar ook niet zo vlot: op de vele standbeelden van nationale helden, schrijvers, dichters, schilders en andere monumenten die pompeus de oevers van Vardar sieren in het stadscentrum zijn de meeste drietalige plakkaatjes (Macedonisch, Engels en Albanees) overschilderd of onleesbaar gemaakt. Het doet me denken aan de Brusselse rand, waar Vlamingen thuis zijn en Franstalige opschriften onleesbaar worden gemaakt. Of de Nederlandstalige teksten in faciliteitengemeenschappen.

Het blijft echter een boeiend bezoek. Ohrid was braaf, rustig, mooi en ongevaarlijk. In Skopje kom je dichter bij de kern en het echte kruispunt van culturen, godsdiensten en etnieën die de Balkan uiteindelijk is.

NOORD-MACEDONIË

Eigenlijk stond er tijdens onze reis ook een bezoek aan Pristina gepland. Maar net op het moment dat we er waren, liepen de spanningen tussen Kosovo en Servië opnieuw hoog op. Het zoveelste rondje pesterijen resulteerde in wegblokkades en extra controles aan de grens. Je zou kunnen zeggen dat Serviërs dit keer zijn begonnen, zij zullen beweren dat de onafhankelijkheid van Kosovo de ultieme pesterij is. Zeker met de oorlog in Oekraïne zal Rusland proberen om oude allianties (zoals die met Servië) nieuw leven proberen in te blazen. En als dat niet lukt, zal Poetin niet nalaten om het precaire evenwicht dat hier is gevonden te verstoren.

Een mirakeloplossing is er niet, hier moeten nog vele oude en nieuwe kwetsuren geheeld worden. Maar de toetreding tot de Europese Unie van landen zoals Noord-Macedonië, Servië en Albanië kan misschien zorgen voor broodnodige stabiliteit en nieuwe openingen naar economische ontwikkeling.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2022: Zonnige groeten uit van Samenleving & Politiek.

• Zonnige groeten uit
• Noord-Macedonië