Al 20 jaar kom ik bijna jaarlijks in Turkije, een land met een binnen- en buitenlandse politiek die naar adem doet happen. Middenin een zware financieel-economische crisis maken de Turken zich op voor de samenvallende presidents- en parlementsverkiezingen, die normaal gezien in juni 2023 plaatsvinden. Deze kunnen evenwel worden vervroegd.

In de meeste peilingen staan president Recep Tayyip Erdogan en zijn partij AKP er slechter voor dan ooit. De bevolking klaagt steen en been over de hoogoplopende inflatie en dalende koopkracht. Wijdverspreid is ook het gemor over de 3 à 4 miljoen Syrische en andere vluchtelingen – door Erdogan destijds vanuit een islamitische solidariteit met open armen ontvangen. De grote oppositiepartijen CHP en IYI zeggen de Syriërs te zullen terugsturen en vrede te sluiten met de Syrische dictator Assad. Het nieuwe presidentieel systeem met zijn zwakke checks and balances ten voordele van de president en de vele beperkingen op de vrijheid van mening en betogen, stimuleren dan weer het militante verzet van hoger opgeleiden en jongeren. De nederlagen van AKP bij de lokale verkiezingen, en het verlies van Istanbul en Ankara in 2019, leken al het begin van einde aan te kondigen.

TOUT SAUF ERDOGAN?

Maar de race is nog niet gelopen. De oppositie omvat hoofdzakelijk twee blokken: een alliantie van 6 partijen, die wellicht als een kartel naar beide verkiezingen zal trekken, en de pro-Koerdische HDP, die ondanks massale vervolging vlot 5 miljoen stemmen kan halen. De bonte zesdelige alliantie bestaat vooral uit de kemalistische (of Atatürkgezinde) CHP (de grootste oppositiepartij, die intern nogal heterogeen is), de Grijze Wolven van de IYI-partij (afgescheurd van de MHP), de islamisten van Saadet en afscheuringen van de AKP. De hoop van het kartel is dat voldoende kiezers hun tout sauf Erdogan zullen laten voorgaan op hun onderlinge aversies.

Gezien de linken tussen de HDP en de gewapende PKK met haar talloze dodelijke aanslagen op haar conto, kunnen de andere oppositiepartijen zich geen openlijke samenwerking met de HDP permitteren. De CHP heeft zelf meegestemd voor de opheffing van de onschendbaarheid van HDP-parlementariërs. De grote vraag is nu of de oppositie een presidentskandidaat zal vinden, die in een tweede ronde Erdogan kan kloppen (en daarvoor, op zijn Frans, de kiezers van alle oppositiepartijen, inclusief de HDP, nodig zal hebben).

De grote vraag is of de oppositie een presidentskandidaat zal vinden, die in een tweede ronde Erdogan kan kloppen.

CHP-leider Kemal Kiliçdaroglu lijkt zichzelf als presidentskandidaat op te dringen. Maar zelfs binnen zijn eigen partij heerst twijfel. De man is vooralsnog niet erg charismatisch. Hoewel hij er alles aan doet om het extreem-laïcistische en anti-Koerdische imago van de CHP af te schudden, is het twijfelachtig of de Turkse soennitische mainstream massaal vertrouwen zal geven aan een aleviet (een grote, door het sjiisme geïnspireerde minderheid). Vele peilingen beschouwen Mansur Yavaş, de CHP-burgemeester van Ankara die een goede bestuurder wordt genoemd, een betere kandidaat. Maar hij is een ex-mandataris van de ultranationalistische MHP, de partij van de Grijze Wolven, wat weinig vertrouwen inboezemt bij Koerden en progressieven. De CHP-burgemeester van Istanbul Ekrem Imamoglu is een derde optie, maar politiek valt hij wat te licht en elitair uit om de volksmassa voorbij de grote steden warm te maken.

Erdogan en zijn parlementaire AKP-MHP-coalitie hebben zelf nog bepaalde troeven. Eén zijn de diepe sociologische en levensbeschouwelijke breuklijnen die Erdogan destijds aan de macht hebben gebracht. Hoewel de jongere generaties aan deze geschiedenis minder boodschap hebben, weten de iets ouderen nog hoe de AKP een einde heeft gesteld aan het kemalistische minderheidsregime van door het leger gedoogde politici en partijen, die de meer gelovige meerderheid als tweederangsburgers behandelde. Ze achten bovendien zijn autoritaire stijl noodzakelijk om op te tornen tegen binnenlandse elites en buitenlandse tegenstanders. Per slot van rekening hebben kemalistische politici, rechters en generaals via een gerechtelijke coup en een onverholen militaire coupdreiging tot 2008 nog geprobeerd de eerlijke AKP-verkiezingsoverwinningen ongedaan te maken en de AKP-leiders te vervolgen. Vriend en vijand erkennen ten slotte dat onder de AKP economie, infrastructuur en gezondheidszorg er sterk op vooruit zijn gegaan. Erdogan weet dat en blijft uitpakken met nieuwe wegen, reuzebruggen, tunnels en luchthavens.

Na historisch ongeziene, maar mislukte vredesbesprekingen, heeft Erdogan vanaf 2015 gekozen voor een louter militair antwoord op de PKK. Deze aanpak wordt bestendigd door het kartel van de AKP met de MHP sinds 2018. Zo heeft Erdogan miljoenen Koerdische kiezers verloren (ook onder anti-PKK-gezinden die alle geweld afwijzen). Maar een meerderheid van de Turken en zelfs nog een paar miljoen PKK-hatende Koerden steunen deze politiek. Gezien de forse verliezen bij de PKK in Turkije, Irak en Syrië – bevestigd door onafhankelijke instanties als Crisis Group – kan de regering dit beleid voorlopig als een succes presenteren. Het is zelfs nog mogelijk dat het Turkse gerecht de partij HDP gaat verbieden; dan is de kans groot dat de AKP met heel wat extra zetels in de Koerdische gebieden gaat lopen. Weliswaar geven peilingen aan dat de CHP daar iets populairder wordt en uitgeweken HDP-kiezers kan aantrekken, hoewel ze er tot nog toe marginaal was.

HYPOCRISIE OF REALPOLITIK

De regering probeert de val van de Turkse lira te keren door betere relaties aan te knopen en financieel-economische deals te sluiten met bittere rivalen als Saoedi-Arabië, Verenigde Arabische Emiraten, Egypte, en zelfs Israël en Rusland. Met deze normaliseringen doet Erdogan in feite wat de oppositie al lang vraagt. Deze laatste hekelt dit halsbrekende bochtenwerk als hypocrisie, maar vele AKP-kiezers zien dit, zoals ze al altijd deden, als geniale realpolitik. Voorts hoopt de regering het economisch vertrouwen op te krikken door recente aankondigingen van grote vondsten van gas, olie en waardevolle mineralen in de Zwarte Zee en in het binnenland. Intussen zou de erg zwakke lira natuurlijk de exportsectoren moeten aanzwengelen.

Ongewild blijft ook het Westen Erdogan en zijn AKP-MHP-coalitie helpen. In verscheidene dossiers trappen de VS en EU op de ziel van de meeste Turken: door de Gülen-organisatie de hand boven het hoofd te houden (niet alleen door Erdogan, maar ook door alle oppositiepartijen en oppositiegezinde journalisten beschouwd als hoofdrolspeler in de bloedige couppoging van 2016, waarbij een paar honderd protesterende burgers werden afgeslacht); door de PKK-afdeling YPG in Syrië te bewapenen, ook al was het tegen ISIS, maar ook voor blijvende invloed in Syrië (ook dit doet voor veel Turken de deur definitief dicht); door Turkije als wereldkampioen vluchtelingenopvang onvoldoende bij te staan (de 6 miljard euro van de EU is per hoofd toch weinig geld); en door de maximalistische Griekse en Grieks-Cypriotische eisen over demarcatie in de Oost-Middellandse Zee te steunen, waardoor Turkije en de Turkse Cyprioten omzeggens niets krijgen. Het wordt tijd dat de EU deze kwestie meer juridisch in plaats van politiek bekijkt en dat ze bemiddelt op basis van de principes van het zeerecht, dat onder meer op billijkheid aanstuurt.

Met hun simplistisch idee over 'de goeien en de slechten' in Turkije, wakkeren Washington en Brussel zelf het massale antiwesterse sentiment aan.

Met hun simplistisch idee over 'de goeien en de slechten' in Turkije en een reflex om de Turkse regering in omzeggens elke discussie voor 100% ongelijk te geven, wakkeren Washington en Brussel zelf het massale antiwesterse sentiment aan en duwen ze de Turken diplomatiek in andere richtingen. Dan wordt ook niet meer geluisterd naar terechte kritiek. Onze relatie met Turkije is vandaag te belangrijk voor zo'n ondoordacht beleid. Het is trouwens een illusie te denken dat de oppositie na verkiezingswinst de legitieme Turkse belangen allemaal zal laten varen. Voor de oppositiepartijen is het intussen niet gemakkelijk te bewijzen dat zij deze belangen even goed als Erdogan zullen kunnen verdedigen, terwijl AKP-MHP hen constant verwijten lakeien te zijn van westerse mogendheden. Binnenlands heeft Erdogan recent gescoord met de manier waarop hij van NAVO-kandidaten Zweden en Finland toegevingen omtrent hun houding tegenover de PKK/YPG afdwong (ook al moet de uitvoering nog blijken), en met zijn bemiddeling tussen Rusland en Oekraïne over de graanexporten.

GEVAARLIJKE SCENARIO'S NA VERKIEZINGSDAG

Ten slotte heeft de Erdogan-regering ook controle over de meeste media. Kritiek op de regering wordt te gemakkelijk beantwoord met een proces wegens 'belediging van de president' of 'steun aan terreurorganisaties', te vaak met onduidelijk bewijsmateriaal. Zo heeft de huidige president veel praktijken van het vroegere kemalistische regime gewoon overgenomen. Dit geeft hem ook een voordeel bij de verkiezingen.

De diepe polarisatie en brutale politieke zeden schaden meer en meer het vertrouwen in de verkiezingen, ongeacht of die eerlijk verlopen of niet. Ik acht het scenario van een nipte verkiezingsuitslag gevaarlijk. Dan is de kans reëel dat het verliezende kamp de verkiezingen gaat betwisten en fraude claimen. Turkije is echter geen bananenrepubliek: er zijn op alle niveaus getuigen van de partijen en rechtgeaarde ambtenaren. Miljoenen stemmen laten verdwijnen of vervalsen lijkt me moeilijk. Maar verliezers kunnen om het even wat beweren, en geen van de betrokken partijen zijn modeldemocraten.

Daarom is het raadzaam dat buitenlandse waarnemers, waaronder de pers en ambassades van de EU-landen, zich bijzonder bekwamen in alle technische aspecten van Turkse verkiezingen, om met kennis van zaken claims van de ene of de andere te kunnen beoordelen en indien nodig bij te dragen tot de-escalatie in plaats van olie op het vuur te gieten. Hopelijk zijn zij tot zo'n integere houding bereid.

'Normaal gezien' kunnen Erdogan en zijn partij de economische crisis en de algemene onvrede over de vluchtelingen niet overleven.

Met andere woorden, 'normaal gezien' kunnen Erdogan en zijn partij de economische crisis en de algemene onvrede over de vluchtelingen niet overleven. Maar de verdeeldheid en intrinsieke zwakte van de oppositie zijn net zo belangrijke factoren. Daarnaast zorgen diepe, actieve geopolitieke en maatschappelijke breuklijnen voor andere calculaties bij kiezers dan in pakweg West-Europa, en mogelijk meer loyaliteit aan deze regering dan men in de huidige conjunctuur zou verwachten. In bepaalde scenario's kunnen de verkiezingen – wie er ook president wordt – de AKP en delen van de oppositie ook veroordelen tot samenwerking voor een werkbare regering met een meerderheid in het parlement.

Het blijft dus wachten tot verkiezingsdag.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2022: Zonnige groeten uit van Samenleving & Politiek.

• Zonnige groeten uit
• Turkije