In zijn boek Quartier rouge. Le plaisiret la gauche verdedigt de Franse filosoof, Michaël Fœssel, de stelling dat links zichzelf heeft verzwakt door afstand te nemen van het plezier. In plaats van hier neerbuigend over te doen, wil Quartier rouge een start zijn voor de linkerzijde om op een levenslustige manier met delicate zaken als humor om te gaan.

Terwijl Oekraïne brandde, het neerslagtekort historisch hoog was, en de inflatie door het plafond knalde, had Vlaanderen deze zomer haar eigen problemen. Ons publieke debat ging hoe de VRT besloot om 16 afleveringen van FC De Kampioenen niet heruit te zenden wegens 'ongepaste humor'. Twitter ontplofte. Onder een petitie om de bewuste afleveringen terug in roulatie te brengen, staan ondertussen meer dan 80.000 handtekeningen. Los van de vraag of de openbare omroep de juiste beslissing nam, mag het duidelijk zijn dat vooral extreemrechts garen spon bij dit uit de hand gelopen fait-divers. Aangezien dit bijlange na niet het eerste soortgelijke voorval is, dringt de vraag zich op: heeft links een humorprobleem?

Michaël Fœssel vertrekt in Quartier rouge. Le plaisir et la gauche vanuit de vaststelling dat links op zijn minst met een imagoprobleem zit. Of het nu gaat over klimaat, voedsel, seksuele relaties, … of humor, de progressieve zijde komt er steeds vaker uit als diegene die met het vingertje wijst. Het is een beeld dat rechts graag versterkt. Het boek is een zoektocht om hier van af te stappen. Fœssel brengt een verfrissend en broodnodig verhaal, alleen al omdat hij ervan overtuigd is dat een emanciperend politiek verhaal enkel succesvol kan zijn als het afstapt van moralisme, ascese en shaming. Dat geldt ook voor humor. Volgens Fœssel is humor – in haar beste vorm – een kwestie van emancipatie: 'La terreur disparaît lorsque la conscience parvient à se moquer d'une idéologie qui, autrefois, l'empêchait d'agir'.

Volgens Fœssel is humor – in haar beste vorm – een kwestie van emancipatie.

OP DE BESCHULDIGDENBANK

En toch lijkt humor vandaag ter linkerzijde op de beschuldigdenbank te zitten. Gek genoeg zijn het vaak progressieve comedians die humor problematiseren. In haar instant klassieke show Nanette problematiseert de Australische, Hannah Gadsby, haar vak en weigert als vrouw en lesbienne nog aan zelfspot te doen. Dichter bij huis ging de Nederlandse cabaretier, Misha Wertheim, nog een stap verder. In een stuk op De Correspondent legde hij (een deel van) de verantwoordelijkheid van de opkomst van politieke clowns als Donald Trump bij de politieke satire van een Jon Stewart en een Arjan Lubach: 'Als grappenmakers zich over politiek gaan uitspreken, waarom zouden we ons dan nog opwinden over politici die rare dingen roepen? Mogen die niet ook gewoon zo nu en dan een uitstapje naar de humor maken? Als satirici politiek gaan bedrijven, wanneer houdt satire dan op satire te zijn, en gaat het over in propaganda?'

Het klopt in ieder geval dat de rechterzijde over heel de wereld overwinningen heeft geboekt met politici die bewust de lachers op hun hand kregen. Donald Trump en Boris Johnson in de Angelsaksische landen, Silvio Berlusconi vroeger en nu Beppe Grillo in Italië, Volodymir Zelensky in Oekraïne … en bij ons lanceerde Bart De Wever zichzelf in De Slimste Mens niet met veel juiste antwoorden, maar wel met zijn scherp gevoel voor humor.

OVERTUIGEN MET HUMOR

Ter linkerzijde zijn de politici die niet om een kwinkslag verlegen zitten op een hand te tellen. Er is Raoul Hedebouw, en er is … ? Daarbij is het de vraag of links zich die humorloosheid kan veroorloven? De wetenschap lijkt te suggereren van niet. Als hoofddocent Communicatiewetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam doet Mark Boukes onderzoek naar de effecten van politieke humor en satire. Zo onderstreepte hij op de politicologie-site Rood Vlees de agenderende kracht van een programma als Zondag met Lubach. Een ander artikel toont de invloed die humor kan hebben op de standpunten van een individu. Zo kijken met name jongvolwassenen meer geboeid naar politieke satire dan naar het gewone nieuws. Hierdoor zijn ze uiterst gevoelig voor de standpunten van de grappenmaker omdat de motivatie voor het maken van tegenargumenten weg is. Met andere woorden, humor en satire bieden een extra kans om moeilijker bereikbare groepen te overtuigen. Waarom dan, zeker vandaag, die linkse aarzeling om toch ongedwongen voor meer humor, ironie en satire te gaan?

ALS HET PERSOONLIJKE POLITIEK WORDT

In een heroïsche briefwisseling uit 2015 verdedigt P.F. Thomèse de ironie tegen aanvallen van zijn jonge collega en adjunct-hoofdredacteur van DeGroene Amsterdammer, Joost de Vries. Thomèse benoemt als bedaarde man op leeftijd terecht de ironie als 'een belangrijke bouwsteen voor de open samenleving is. Zonder ironie raken we verstrikt in dogma's en propaganda'. Zijn punt is dat ironie, en humor in haar verlengde, ons helpen om onze eigen standpunten te relativeren. Door het speelse en ondermijnende van ironie tonen we dat er afstand kan zitten tussen onze persoon en onze opinies. Dat maakt dat we aangeven dat we die opinies niet per sé als zaligmakend zien. Mochten we dat niet doen, waarom zou iemand met een andere mening het gesprek nog maar met ons aan willen gaan?

Joost de Vries is daar niet van overtuigd. Hij vindt die ironische dubbelzinnigheid een negatieve houding die gevoelens en ervaringen smoort. Hij pleit voor eerlijkheid en oprechtheid – waarmee hij toch eerder duidelijkheid lijkt te bedoelen. 'Sta voor wat je zegt en wat je doet. Houd op met die dubbele bodems, zeg je, wees oprecht. Sta in voor wat je zegt en wat je doet. Wees eerlijk.'

In een context waar links al eens vaker gelijk staat aan identiteitspolitiek, lijkt de opvatting van de Vries de overhand te nemen. Dat mag ook niet verbazen. Als het persoonlijke politiek wordt, zit er geen licht tussen jezelf en je mening. Van enige afstand en nuancering is er geen sprake, wat maakt dat er weinig te lachen valt. Het is maar de vraag of dit democratisch maar ook electoraal de slimste keuze is.

KRACHTIG MIDDEL VOOR GROEPSVORMING

Humor is een krachtig middel om aan groepsvorming te doen. Mensen die samen lachen, weten dat ze dezelfde grap begrijpen, en dat ze de wereld dus op dezelfde manier zien. Dat maakt ook het omgedraaide: als je humor afgewezen wordt, wordt je wereldbeeld afgewezen. Vandaar de heftige, emotionele reacties op schijnbaar banale feiten als de schrapping van de FC De Kampioenen-afleveringen. Misschien getuigt het van meer politiek verstand om hier soms met wat meer mildheid en consideratie mee om te gaan.

Als je humor afgewezen wordt, wordt je wereldbeeld afgewezen.

Humor en moraal gaan niet altijd samen, en misschien moet dat ook niet altijd. Maar wil dat zeggen dat elke grap dan maar moet kunnen? Uiteraard niet. De eindeloze stroom aan bagger die (meme)groepen, zoals Schild & Vrienden, de wereld insturen dient uiteraard afgekeurd. In Quartier rouge stelt Fœssel het zo: 'La valorisation politique du plaisir ne devient intolerable que lorsequ'elle se fond sur le déni pur et simple des violences passées et presents'. Fœssel verwerpt de lach van de overwinnaars die nog eens naar beneden trapt.

VERZET VIA GRAPPEN

Bij ons pleit schrijver en comedian, Joost Vandecasteele, er al jaren voor om de maatschappelijke apathie te doorbreken, niet door woedend te reageren, maar door met een grap verwarring te stichten. In zijn roman Jungle (2016) houden Brusselse stadsguerrilla's 'geen strafexpedities tegen hen die nooit worden tegengesproken, maar vormen ze eerder een eis om even stom en stout te mogen zijn. Met iets meer humor.' Zo krijgen automobilisten die door het rood rijden een hardnekkig klevende sticker op hun wagen met erop: 'Door het rood, want te laat voor mijn pedofilietherapie.'

Fœssel verwoordt het allemaal iets complexer, maar ook hij kiest voor de subversieve kracht van humor. In de kern van zijn pleidooi bijvoorbeeld door te lachen met de hoogdravende idealen die onze elite graag met woorden belijdt, en de weinig fraaie realiteit van hun daden. 'Ce plaisir démontre qu'aucune politique d'injustice n'est gravée dans le marbre.' Op die manier zorgt Quartier rouge niet voor kant-en-klare oplossingen, maar biedt het boek stof tot nadenken. Dat moet ook, want humor is een uiterst serieuze kwestie.

Geert Schuermans

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 8 (oktober), pagina 68 tot 71