JUST TRANSITION: CONCEPT UIT DE VAKBONDSWERELD

'Just Transition' of 'Rechtvaardige Transitie'. Het concept klinkt heel vaak op de Klimaattop COP27 in Sharm-El-Sheikh. Van de 'meeting rooms' waar de onderhandelingen gebeuren over de paviljoenen (zoals het Just Transition paviljoen van de Internationale Arbeidsorganisatie ILO) waar tal van 'side events' plaatsvinden tot akkoorden die tussen landen worden afgesloten in de marge van de COP. En natuurlijk op de dagelijkse meeting van de hier aanwezige vakbondsvertegenwoordigers uit alle continenten.

Want 'Rechtvaardige Transitie' is een concept dat uit de vakbondswereld komt. Een kleine geschiedenisles kan handig zijn. Het was waarschijnlijk de Amerikaanse vakbonds- en milieuactivist Tony Mazzocchi die vanaf de jaren 1970 de term 'just transition' lanceerde. Hij was van 1977 tot 1988 vicevoorzitter van de Oil, Chemical and Atomic Workers International Union (OCAW). In die hoedanigheid zag hij hoe werknemers hun job verloren door de fabriekssluitingen die het gevolg waren van strengere milieuwetten in de jaren 1970 en 1980. In plaats van zich te verzetten tegen die sluitingen, ijverde hij voor een geplande transitie voor werknemers naar een andere job, en probeerde hij daarvoor een alliantie te creëren tussen vakbond en de milieubeweging.

Sindsdien is de rechtvaardige transitie meer en meer op de voorgrond gekomen, en verder uitgebouwd in het werk van de vakbonden. Het gaat erom dat werknemers en vakbonden zich niet verzetten tegen een noodzakelijke ecologische transitie – 'There are no jobs on a dead planet', zoals Sharan Burrow, secretaris-generaal van het Internationaal Vakverbond (IVV), vaak herhaalt. Maar dan moet die transitie wel gepland worden, moeten er nieuwe, groene jobs gecreëerd worden, moeten de arbeidsrechten verzekerd worden, en moeten werknemers zeggenschap krijgen over hun toekomst in een veranderende economie.

In het verleden is dat vaak mislukt, en zijn transities zeer chaotisch en destructief verlopen. Werknemers werden genegeerd, achtergelaten en hun toekomst en gemeenschap verwoest. Denken we maar aan de verdwijning van de steenkoolsector in Wallonië. Maar ook aan de de-industrialisatie, het verdwijnen van de traditionele zware industrie, in het noorden van het Verenigd Koninkrijk of in de Midwest in de Verenigde Staten. Het gevolg: achterstelling, miserie, woede, en vaak ook de groei van extreemrechts, fenomenen als Trump en de Brexit, enzovoort.

Daarom is het zo ontzettend belangrijk dat we nu niet hetzelfde doen. Door te zorgen dat werknemers zeggenschap krijgen, en dat hun levenssituatie op zijn minst niet achteruitgaat, vermijden we dat werknemers zich verzetten tegen zo'n noodzakelijke transitie. Dat is niet alleen positief voor de werknemers zelf, maar ook voor het draagvlak voor de transitie.

AF EN TOE WEL SUCCES

Vandaar de campagne van heel wat vakbonden voor een 'rechtvaardige transitie' in plaats van zomaar een transitie. En met af en toe wel wat succes. Zo belandde de term 'just transition' in 2015 in het Parijsakkoord. In de preambule staat dat er rekening gehouden wordt 'met de noodzaak van een rechtvaardige transitie voor de beroepsbevolking en van het scheppen van fatsoenlijk werk en hoogwaardige banen in overeenstemming met nationaal vastgestelde ontwikkelingsprioriteiten'. Na het Parijsakkoord definieerde de ILO meer precies de 'Just Transition Guidelines', waarin gespecifieerd wordt dat sociale dialoog (tussen vakbonden en werkgevers ), waardig werk, arbeidsrechten, groene jobs, en sociale bescherming belangrijke elementen in de economische transformatie zijn.

In 2016 werd door het IVV en partners het Just Transition Centre opgericht, om te zorgen dat de arbeidersbeweging een plaats aan de tafel heeft in de transitie – 'nothing about us without us'. Het Just Transition Centre verzamelt ook kennis en goede voorbeelden, en helpt vakbonden en andere organisaties in hun strijd voor een rechtvaardige transitie.

Vorig jaar op de Klimaattop in Glasgow kwam er ook een verklaring uit die ondertekend werd door een reeks landen, waaronder België, over het 'Steunen van de voorwaarden voor een Rechtvaardige Transitie Internationaal'. De verklaring bevat zes punten: steun voor werknemers in de transitie naar nieuwe jobs, steun voor sociale dialoog, een economische strategie voor de transitie en diversificatie van de economie, waardig werk, aandacht voor ketenzorg en mensenrechten, en het opnemen van de maatregelen voor een rechtvaardige transitie in de nationale klimaatplannen.

Op de vorige Glasgow-top werd een eerste 'Just Energy Transition Partnership' (JETP) afgesloten tussen enerzijds de EU, VS, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, en anderzijds Zuid-Afrika.

Nog op de Glasgow-top werd een eerste Just Energy Transition Partnership (JETP) afgesloten tussen enerzijds de EU, VS, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, en anderzijds Zuid-Afrika. Via het JETP krijgt Zuid-Afrika financiële steun van de rijke landen om de energietransitie op een rechtvaardige manier te kunnen volbrengen, weg van steenkool. Het afgelopen jaar werd dat JETP meer concreter, en op COP27 in Sharm-El-Sheikh, stelde Zuid-Afrika het investeringsprogramma voor.

GEVAAR VOOR 'JUST TRANSTION WASHING'

Een groot succes dus, zo lijkt het wel, en vakbonden content? Helaas! Ondanks dat het positief is dat de rechtvaardige transitie meer en meer weerklinkt in de wandelgangen op COP27, is het gevaar voor 'just transition washing' zeer groot. Er zijn vier manieren waarop het concept wordt uitgehold:

(1) De rechtvaardige transitie wordt misbruikt om de transitie tegen te houden. Zo gebruikt Saoedi-Arabië het concept om ervoor te pleiten dat het eeuwig olie mag blijven oppompen, en helaas lijken ook sommige Poolse vakbonden het te gebruiken om vóór steenkool te pleiten om geen jobs te verliezen.

De rechtvaardige transitie wordt een 'catch-all' concept, waarbij arbeid, werknemers en vakbonden niet meer centraal staan.

(2) De rechtvaardige transitie wordt een catch-all concept, waarbij arbeid, werknemers en vakbonden niet meer centraal staan, en niet meer zelf kunnen bepalen wat het concept in een specifieke context (op bedrijfsniveau, sectoraal niveau, nationaal niveau, of internationaal niveau) inhoudt. Het gaat hier dan eerder om een vagere notie van precariteit, en wordt soms gebruikt om andere organisaties en ngo's een grotere rol te geven ten koste van vakbonden. Helaas is de Belgische minister van Klimaat, Zakia Khattabi, in dit bedje ziek.

(3) De rechtvaardige transitie wordt gebruikt door ontwikkelingslanden om internationale klimaatfinanciering te krijgen, een op zich terechte vraag, maar één die niets met arbeidsrechten te maken heeft, en vaak zelfs ten goede komt van landen die de arbeidsrechten niet respecteren.

(4) Er worden nieuwe akkoorden afgesloten tussen arme en rijke landen over een 'Just Energy Transition' die niets met een rechtvaardige transitie te maken hebben. Het absolute dieptepunt daarvan is wel het 'partnerschap' tussen de EU enerzijds en COP27-voorzitter Egypte anderzijds, een dictatoriaal regime waar vakbondsvrijheid onbestaand is en arbeidsrechten zwaar geschonden worden. Het partnerschap, met een speech gevierd door vicevoorzitter van de Europese Commissie Frans Timmermans, gaat dan nog in belangrijke mate over de levering van groene waterstof van Egypte aan de Europese industrie, en kan zelfs beschouwd worden als neokoloniaal.

HET IS AAN WERKNEMERS EN VAKBONDEN OM INHOUD TE BEPALEN

Natuurlijk kan de concrete invulling van een rechtvaardige transitie verschillen van land tot land en van sector tot sector, en kan je verschillende interpretaties hebben van het begrip. Vanuit een socialistische kijk gaat het bijvoorbeeld ook over de versterking van de openbare diensten, collectieve arbeidsduurvermindering, publiek eigendom in onder meer de energiesector, en het terugdringen van ongelijkheden (met op zijn minst een vermogensbelasting).

Maar wat duidelijk is, is dat het aan de werknemers en de vakbonden is om die invulling te bepalen, en dat dit de 'minima' zijn: participatie van werknemers (eventueel via sociale dialoog), arbeidsrechten (inclusief arbeidvoorwaarden en arbeidsomstandigheden), en universele sociale bescherming (waaronder gezondheidszorg, pensioenen, werkloosheidsuitkeringen). Als die geen deel uitmaken van de plannen, partnerschappen en debatten, dan wordt het concept 'rechtvaardige transitie' onrecht aangedaan. Als werknemers en vakbonden niet centraal staan, zou de transitie weleens de steun van de vakbonden kunnen verliezen en meer tegenstand creëren. Dat zou iédereen die ijvert voor een ambitieuze en snelle transitie zorgen moeten baren, en niet enkel de vakbonden.