Ik heb eerst Burgerschap. Politiek-filosofische perspectieven van Patrick Loobuyck (Boom, 2022) nog uitgelezen. Met Wanhoop in de Wetstraat van VRT-journalist en opiniemaker Ivan De Vadder (Ertsberg, 2022) kom je dan echt wel in de Vlaamse klei terecht. Het boek is meer dan dagdagelijkse journalistiek. Het toont vooral de wanhoop van een ervaren wetstraatjournalist via een zeer gedetailleerde weergave van de politieke verloedering.

De auteur verdedigt de representatieve democratie zoals dat ook al was gebeurd door Joël De Ceulaer (Hoera, de democratie is niet perfect!Verdediging van een onvolmaakt systeem. Lannoo, 2019) of door Dieter Lesage (Het parlement en de velen. Pleidooi voor radicale democratie. EPO, 2022). Die argumenten staan tegenover de meer principiële kritieken van auteurs als David Van Reybrouck (Pleidooi voor populisme, Querido, 2008 of Tegen verkiezingen, Bezige Bij, 2013). Wouter Verscheldens De Doodgravers van België, (MediaNation, 2021) laat dan weer meer de dagdagelijkse politique politicienne zien.Die ruime literatuur toont al aan dat het niet goed gesteld is met onze democratie. Ze wordt niet alleen van buiten uit bedreigd door antidemocratische krachten, maar misschien nog meer door de interne verbrokkeling, de vele dysfuncties en het gebrek aan begeestering.

Dat wordt nog eens zeer uitgebreid duidelijk in dit boek. Men leest er een kroniek van het reilen en zeilen in de politiek van de laatste decennia. De Vadder heeft niet alleen een uitgebreide kaartenbak met alle feiten en feitjes, hij heeft ook de belangrijkste boeken en studies uit de politicologie gelezen. De politieke verslaggever is voelbaar ontgoocheld en pessimistisch: het politieke apparaat is niet in staat gebleken de nodige interne hervormingen door te voeren. Al meer dan dertig jaar is er ongenoegen. Er heerst wantrouwen en dat is in dit boek de essentie van de kloof tussen burger en politiek.

De representatieve democratie wordt gemeten aan haar 'representativiteit'. Dat legt de auteur uit aan de hand van een interessant overzicht over de geleidelijke groei van de idee vanaf 1581 in het stedelijk verzet tegen de Spaanse overheersing en waarin de radicale ommekeer in de Franse revolutie slechts één element is. Of het systeem werkt kan worden gemeten in peilingen, in een lezing van verkiezingsresultaten, in ander onderzoek. In 2020 publiceert Ivan De Vadder zelf met Jan Callebaut Het DNA van Vlaanderen (Vrijdag, 2020) waarin de (negatieve) perceptie van de politiek al uitgebreid wordt gedocumenteerd.

Eenmaal men mandatarissen aanduidt, maakt de 'kloof' natuurlijk deel uit van de vertegenwoordiging. Maar die afstand wordt ook 'gevoed' en onnodig vergroot. Door politieke crisissen, door incidenten, door wanbeheer, door werk achter de schermen, enzovoort. En vooral ook door het niet doorvoeren van verschillende plannen voor politieke vernieuwing en nieuwe politieke cultuur. Die zijn sinds Zwarte Zondag op de agenda gezet. Immobilisme dus. Daardoor ontstaat het wantrouwen.

Eén van de blijvende gezegden is dat politici zakkenvullers zijn. De Vadder gaat uitgebreid in op het geld. Loon, onkosten- en uittredingsvergoedingen voor de parlementairen worden zowel historisch als contextueel geduid. Er wordt ingegaan op de partijfinanciering (73,8 miljoen euro) die nu de particratie en de macht van de voorzitters in stand houdt. Partijen zijn parastatalen geworden zegt Carl Devos. Dat lijkt het belangrijkste probleem van onze democratie. Partijvoorzitters bepalen het politieke spel (regeringsvorming, lijstvorming, partijwerking, parlementaire werkzaamheden, mediaoptredens, enzovoort). Dat wordt afgezet tegenover de onmacht van het parlement, de onvrijheid van de verkozenen en de achteruitgang van het politieke debat in de kamer. Die harde stelling tegen de politieke partijen heeft UA-politicoloog Stefaan Walgrave al tot een interessante polemiek aangezet in een bijdrage op VRT NWS (7/10/2022).

De ingewikkelde en ondoorzichtige staatsstructuur draagt ook niet bij tot de transparantie. Verschillende dossiers worden geblokkeerd door onvoldoende afstemming tussen de verschillende niveaus, elk ook veelal instrumenten in een politiek machtsspel. Het politieke systeem is dus verstard, zodat onderzoekscommissies, wanbeheer of fraude zelden tot adequate sancties leiden. Kloof en wantrouwen blijven aldus bestaan. Dat leidt tot een afkeer van politiek, van beleidsmaatregelen en uiteindelijk zelfs tot complotdenken en antidemocratische posities.

De diagnose is vernietigend. In zijn epiloog verduidelijkt Ivan De Vadder zijn pessimisme. De ideeën om de kloof met de burger te dichten dateren van de jaren 1990, van de burgermanifesten van Verhofstadt tot de Witte Mars. Maar tot een 'Nieuwe Politieke Cultuur' is het nooit gekomen. Niet alleen werden de rationele voorstellen niet ingevoerd, er werd vooral geen emotionele band hersteld. Democratie heeft nood aan vertrouwen, eerlijkheid, transparantie en betrouwbaarheid. Er is een gebrek aan 'politieke hygiëne'. Vooral het perverse spel tussen polemiserende partijvoorzitters tegenover ministers die een regeerakkoord moeten uitvoeren, wordt op de korrel genomen.

'Wanhoop in de wetstraat' is geen vrolijk boek. Het brengt de laatste dertig jaar Belgische politiek opnieuw in herinnering.

Wanhoop in de wetstraat is geen vrolijk boek. Het brengt de laatste dertig jaar Belgische politiek opnieuw in herinnering. Voor mij soms wat 'déjà vu' omdat ik natuurlijk zelf die feitelijkheid had doorlopen voor mijn laatste boek 'Vlaanderen ontwaak! Tegen de grondstroom' (Ertsberg, 2022). Maar De Vadder is wel meer journalist, geeft meer details, heeft oog voor de persoonlijke verhoudingen. Toch blijft het politieke bedrijf opvallend constant al die jaren. Geen wonder dus dat de relatie met de burger er niet is op verbeterd.

Maar is daarmee het politieke systeem wel netjes neergelegd? Het blijft een boek van een politiek journalist waarvoor de beschrijving van de feiten als analyse volstaat. Het is alsof wat misloopt te herleiden valt tot het gedrag van personen. Er wordt mijns inziens te weinig ingegaan op de structurele en institutionele elementen van de diepe crisis. Tenslotte is de kloof, vertrouwen of onbehagen, in de eerste plaats een relatie. Het uitgangspunt van dit boek, en dat geldt voor vele politieke wetenschappers of journalisten, beschouwt het politieke apparaat te veel als een zelfstandig systeem. De bevolking, de kiezers of de burgers, hebben dan al dan niet vertrouwen in iets dat buiten hen staat.

Er zijn grote maatschappelijke veranderingen die 'de politiek' hebben aangetast. Zo is het belang en de macht van de Staat de laatste veertig jaar gevoelig verminderd en bewust afgebouwd. Bij de opbouw van de naoorlogse welvaartsstaat, gebaseerd op het sociaal contract en de overlegeconomie, was de overheid de erkende regulator van de markt en van het sociaal overleg. De neoliberale mondialisering zorgde voor een loskoppeling van de nationale regulatie. Die overheid moest dan eerder zorgen voor de 'concurrentiepositie van de bedrijven' dan voor de sociale herverdeling van de rijkdom. De afbouw van overleg heeft ook de verhouding tussen politiek en middenveld veranderd. Ontzuiling, maar ook het 'primaat van de politiek' en het afwijzen van het middenveld. Dat heeft dan weer een invloed gehad op de selectie van het politiek personeel. Kwamen de mandatarissen in de naoorlogse wederopbouw vooral uit de sociale bewegingen, dan komen ze nu eerder uit kabinetten, administraties of managementscholen. De particratie is ook een technocratie. De 'vertegenwoordiging' wordt nu gemeten aan electoraal gewicht, niet aan ervaring in sociale organisaties. Zodoende zijn vandaag media en reclame belangrijker voor 'de politiek' dan inworteling in het sociaal weefsel. Politici hoeven helemaal niets meer te 'vertegenwoordigen', ze moeten vooral passen de 'formats' van de (steeds meer commerciële) media. De Vadder bespreekt die 'verkleutering' via de media even (p. 90 en volgende), maar blijft uiterst vaag over hun rol in het uitdiepen en onderhouden van 'de kloof'.

De Vadder bespreekt die 'verkleutering' via de media even, maar blijft uiterst vaag over hun rol in het uitdiepen en onderhouden van de kloof tussen burger en politiek.

Dat alles heeft geleid tot een diepe depolitisering van het samenleven. De 'burgers' zijn vooral egocentrische consumenten en schermverslaafden geworden, zonder voldoende engagement voor het algemeen belang. Er is sprake van sociale atomisering. Die frustratie voedt de nieuwe stroming gemeenschapsdenkers, die bereid zijn enige vrijheid en mensenrechten in te ruilen voor meer opgelegde samenhang (zie Reset van Mark Elchardus, Ertsberg, 2022). Dat wordt het debat voor 2024: een conservatief nationalisme versus een liberaal globalisme. Voorlopig zonder een derde progressieve pool.

In het licht van de grote systemische uitdagingen en het vele falen van de bestaande ordening is een doorlichting van alleen 'de Wetstraat' onvoldoende. Een nieuwe politieke cultuur zal niet komen van de loopbaanpolitici of de bestaande partijen, en zou sowieso onvoldoende zijn. Tenslotte hangen de carrières vooral samen met het in stand houden van het bestaande systeem. Er moet worden nagedacht over een nieuwe politieke samenleving, over het gevoel van lidmaatschap van een samenleving, over hoe een demos te creëren. Daartoe moet de kwaliteit van het politieke debat omhoog. Misschien moeten politici opnieuw aan politiek beginnen doen, in plaats van alleen over beleid en maatregelen te gaan. Misschien moeten politieke journalisten het meer hebben over het maatschappelijk project dan over de gemediatiseerde querulanten. En misschien moeten boeken ook altijd hun bibliografie vermelden.

Eric Corijn

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 9 (november), pagina 82 tot 84