Wat één jaar geleden onmogelijk leek, is werkelijkheid geworden op de Internationale Klimaatconferentie in Egypte (COP27): een schadefonds voor de 'ontwikkelingslanden' die geconfronteerd worden met de verwoestende gevolgen van de klimaatcrisis. Historisch. En essentieel voor klimaatrechtvaardigheid.

Maar de uitkomst van COP27 eindigt met een bittere nasmaak. Want vooruitgang om de opwarming gemiddeld onder de 1,5°C te behouden, werd amper geboekt. De EU en haar bondgenoten waren zichtbaar gefrustreerd met het onevenwicht tussen mitigatie en schadefonds. Terecht. Maar als de rijke landen willen begrijpen waarom ze niet het akkoord hebben gekregen dat ze wilden, zullen ze ook hun eigen acties van de afgelopen twee weken van de besprekingen in Sharm el-Sheikh onder de loep moeten nemen – en er lessen uit trekken voor toekomstige conferenties.

OMMEZWAAI VAN DE EU TIJDENS DE LAATSTE DAGEN

Vanaf dag één werd duidelijk dat financiering voor de slachtoffers van klimaatrampen hét brandend thema op COP27 zou worden. Na dertig jaar onderhandelen, belandde de financiering voor de verliezen en schade na klimaatrampen voor het eerst op de agenda. Het resultaat van wekenlang politieke druk van de G77 (de coalitie van 'ontwikkelingslanden') en China. De Europese Unie, Verenigde Staten en bondgenoten gingen de onderhandelingen initieel in als tegenstanders van de oprichting van een nieuw fonds. Zo omschreef de EU haar positie als een 'mozaïek-benadering', met nadruk op reeds bestaande financieringsstromen.

Onder druk van het middenveld en de onwrikbare eenheid van de G77, werd dit onderhandelbaar. Na een aantal dagen, maakte de EU de weg vrij voor de oprichting van een schadefonds. Het was een gamechanger in de dreigende vastlopende gesprekken, en blijk van politiek leiderschap. De Europese ommezwaai was er echter één met voorwaarden. Europees Commissaris, Frans Timmermans, stelde dat als er een fonds komt, alle landen met een hoge uitstoot, zoals China, daaraan moeten meebetalen. Hij zei ook dat het fonds zich moet richten op landen die kwetsbaarder zijn voor klimaatrampen. Dit betekent dat de G77 keuzes zou moeten maken, gezien China, maar ook Saudi Arabië en andere rijkere uitstoters, deel maken van de G77. Ten laatste moest er ook dringende vooruitgang op vlak van mitigatie worden gemaakt. Zoals de uitfasering van fossiele brandstoffen en scherpere doelstellingen voor de klimaatplannen.

NAÏVITEIT VAN DE G77 OF HYPOCRISIE VAN HET WESTEN?

Deze voorwaarden verhoogden de druk op China, als de derde grootste uitstoter na de VS en de EU, om zichzelf niet meer als 'ontwikkelingsland' te bestempelen. De EU verwachtte duidelijk dat haar ommezwaai een transformerend effect zou hebben, met als extra bonus dat de meest kwetsbare landen akkoord zouden gaan – en zich tegen China zouden keren. Dat is niet gebeurd. De G77 én China hield stand. Binnen het Europese kamp was er onbegrip, en zelfs ergernis dat kwetsbare landen met een kleine uitstoot de kant kozen van China. Eén van de grootste huidige uitstoters, die steenkool wil blijven gebruiken en zwakke klimaatdoelstellingen naar voren schuift. Zij zagen dit als kwetsbare landen die tegen hun eigenbelang handelden.

Wat de EU en haar bondgenoten niet inzagen, was hoe diep de vertrouwensbreuk wel niet is.

Maar zo onlogisch was het niet dat de G77 bijeen bleef. Het mager resultaat in mitigatie is niet zozeer de dure prijs die klimaatkwetsbare landen bereid waren te betalen om de steun van onder andere Saoedi-Arabië en China te houden. Tijdens de top riepen ook sommige kleine eilandstaten China publiekelijk op om te betalen voor verlies en schade. Wat de EU en haar bondgenoten niet inzagen, was hoe diep de vertrouwensbreuk wel niet is. Het debat over financiering voor de verwoeste oogsten, infrastructuur en mensenlevens ten gevolge van de klimaatcrisis is één die al 30 jaar woedt. Al die jaren waren de rijke industrielanden een blokkerende factor. Tegelijk zijn deze landen andere ongelijkheden niet vergeten, zoals vaccinongelijkheid, stijgende voedselprijzen en schuldenbergen. De legitieme eis over het verbreden van de landen die financieel moeten bijdragen, werd hierdoor eerder gepercipieerd als een strategie om de G77 uiteen te drijven. Ook de Europese hypocrisie omtrent de koppeling met mitigatie speelde parten. Binnen de muren van de onderhandelingsruimtes konden rijke industrielanden wel pleiten voor een uitfasering van fossiele brandstoffen, maar daarbuiten ging de EU rustig verder met het afsluiten van gas overeenkomsten met o.a. Azerbeidzjan voor de komende jaren. En nog geen paar maanden geleden werden gas en nucleaire energie als 'duurzaam' geclassificeerd in de Europese Taxonomie. De VS, Canada, UK, en co zijn in hetzelfde bedje ziek.

GEBREK AAN VERTROUWEN ALS RODE DRAAD

De EU heeft een belangrijke rol gespeeld bij de ondersteuning van het akkoord over de oprichting van het schadefonds. Tegelijk speelden de rijke landen spelletjes in de rest van de financiële agenda. De EU, de VS, Japan en andere rijke landen beloofden meer dan tien jaar geleden om tegen 2020 jaarlijks 100 miljard dollar bijeen te brengen om klimaatprojecten in de lagere inkomenslanden te financieren. Dit bedrag had er in 2020 moeten liggen. Maar er gaapt een financieringskloof van ongeveer 20 miljard dollar. Ook de kwaliteit ervan doet wenkbrauwen fronsen. Zo wordt het leeuwendeel uitgegeven in de vorm van leningen, waardoor het eigenlijk bedrag drastisch lager ligt. Zo refereerde de Oegandese minister tijdens de onderhandelingen naar het rapport van Oxfam, die berekende dat de werkelijke publieke financiering slechts 24 miljard dollar zou bedragen. Een flink verschil.

De gefaalde doelstelling van 100 miljard dollar stond bij vele lagere inkomenslanden hoog op de agenda. Maar progressie stagneerde volledig tijdens deze Afrikaanse COP. In plaats van vertrouwen te herstellen, zagen we vooral vertragingsmanoeuvres. Leiders van rijke landen benadrukten de rol die private financiering zou moeten spelen bij het verhogen van de klimaatfinanciering. De klimaatgezant van de VS, John Kerry, stelde zelfs een controversieel plan voor om koolstofkredieten te verkopen aan bedrijven. Geloofwaardige toezeggingen om de kloof te dichten, die de schuldenlast van lagere inkomenslanden niet nog meer verhogen, bleven achterwege.

De klimaatgezant van de VS, John Kerry, stelde zelfs een controversieel plan voor om koolstofkredieten te verkopen aan bedrijven.

Ook werd er weinig verantwoordelijkheid genomen voor andere aangegane engagementen. Een belangrijke eis was vooruitgang te boeken in de belofte om de financiering voor het aanpassen aan de klimaatcrisis te verdubbelen. Ondanks de oproepen van de Afrikaanse partijen en het maatschappelijk middenveld, kreeg dit punt niet de politieke aandacht die het verdiende. Uiteindelijk werd het gedegradeerd tot een technisch voortgangsverslag, in plaats van een concreet actieplan of stappenplan.

Het falen van de 100 miljard belofte, en de weinig constructieve houding van de EU en de VS om vertrouwen te herstellen, zorgden voor wrevel. COP27 was de plaats waar dat vertrouwen moest worden versterkt. Maar dit gebeurde niet. Het gebroken vertrouwen liep als een rode draad tussen alle bovenstaande discussies.

LESSEN LEREN: AMBITIE EN SOLIDARITEIT ZIJN GEEN TEGENPOLEN

Sharm-el-Sheikh heeft de belangrijkste oorzaak van de klimaatverandering niet aangepakt: fossiele brandstoffen. De partijen van het UNFCCC zijn er niet in geslaagd om de springplank van Glasgow te versterken. De eis voor écht ambitieuze maatregelen om de opwarming onder de 1,5°C te houden, en om expliciet de omslag naar hernieuwbare energie op te nemen werd niet ingewilligd.

Er zal nooit voldoende geld zijn om de verwoestingen van de klimaatcrisis aan te pakken als de oorzaken ervan niet worden aangepakt.

Dit is een uitkomst met enkel verliezers. Mitigatie en verlies en schade zijn inherent met elkaar verweven: er zal nooit voldoende geld zijn om de verwoestingen van de klimaatcrisis aan te pakken als de oorzaken ervan niet worden aangepakt. Dit weten lagere inkomenslanden maar al te goed. Al jaren eisen zij een forse terugdringing van de emissies. Al jaren, voor dat de overstromingen ook in België talloze huizen verwoestte en mensen het leven kostte, wijzen zij op de ontwrichtende gevolgen ervan.

COP27 eindigt met een uitkomst die de symptomen aanpakt, maar faalt in het aanpakken van de oorzaken. Hierdoor is slechts één kant van de medaille voor klimaatrechtvaardigheid aangepakt. Grotendeels ligt de schuld bij Saoedi-Arabië, China en Rusland die iedere poging tot ambitie verhinderen. Ook het dubbelzinnig en chaotisch Egyptisch presidentschap is verantwoording verschuldigd, die zelf gas als 'transitiebrandstof' naar voren schuift. Maar ook de EU en bondgenoten moeten lessen trekken. De beloftes voor klimaatfinanciering en adaptatie werden – alweer – verbroken. En buiten de onderhandelingsruimtes, bleef de EU gasdeals sluiten met andere landen. Dit verhoogde het hypocrisie-imago van de rijke industrielanden, ondanks de goede bedoelingen voor versterkte ambitie. Willen we een soortgelijk fiasco volgend jaar vermijden, moeten landen het 'solidariteitsluik' niet verwaarlozen, en hun beloftes eindelijk nakomen. Vertrouwen en verantwoording als hoeksteen voor multilaterale samenwerking kan niet worden onderschat. Het is van essentieel belang af te stappen van dogmatische tegenstellingen over de verschillende pijlers van het klimaatbeleid en ervoor te zorgen dat zij samen worden aangepakt.

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 10 (december), pagina 68 tot 71

• klimaat
• klimaatopwarming
• COP27