Burgers tegen wie een straf is uitgesproken, kunnen de koning om genade verzoeken. Als het verzoek wordt ingewilligd, vervalt of verkort de straf. Zulke strafvermindering of stopzetting gebeurt slechts 4 tot 7 keer per jaar. Het gaat meestal om het kwijtschelden van een geldboete of het opheffen van een rijverbod, en slechts heel zelden om het stopzetten of verminderen van een gevangenisstraf.¹ In 2021 antwoordt de minister van Justitie naar aanleiding van een parlementaire vraag dat hij het volste vertrouwen heeft in het oordeel van de rechter, maar dat gratie kan worden verleend in uitzonderlijke omstandigheden. Hij verwijst hiernaar als 'menselijk'.²

Op een meer theoretisch niveau noemen Dupont en Verstraeten³ het genaderecht een veiligheidsklep die toelaat om rekening te houden met omstandigheden die de rechter niet kon voorzien, met discrepanties in de straftoemeting en de gevolgen van die straftoemeting. Hoewel de huidige minister van Justitie zich vooral beroept op het eerste⁴, biedt genaderecht dus ook de mogelijkheid om het gebrek aan overeenstemming tussen specifieke omstandigheden en het strafrecht op te heffen. Zo verwijst een vorige minister naar 'medische redenen' om een gevangenisstraf stop te zetten.⁵ Het is belangrijk dat het daarbij niet gaat om het betwisten van de wetgeving of de voorziene straffen, wel om het in proportie brengen van de uitvoering van de wetgeving met een specifieke realiteit.

De mogelijkheid daartoe wordt uiterst zelden gebruikt, maar ze is er wel.

DURA LEX SED LEX

In het sociale zekerheidsrecht is het daarentegen niet mogelijk om in te gaan tegen de uitvoering van beslissingen gebaseerd op welomschreven wetgeving. Opgelet. Een aanzienlijk deel van de sociale zekerheidswetgeving is niet precies uitgeschreven en dus voor interpretatie vatbaar. Over de discretionaire ruimte die dat oplevert zijn talrijke interessante columns te schrijven. In deze column gaat het over de situaties waarin de wetgeving wel precies is. In die gevallen klinkt het klaar en duidelijk dura lex sed lex. De wet is de wet, soms hard, maar altijd onontkoombaar.

Ik volg een vrouw die uitgesloten is uit de sociale zekerheid omdat ze niet binnen de drie maanden beroep aantekende tegen een beslissing van de controlearts.

Een voorbeeld. Ik volg een vrouw die enkele jaren terug haar ziekte-uitkering verloor na een consult bij een controlearts. Zij tekende de drie maanden nadien geen beroep aan tegen de beslissing. Het gevolg is dat zij – tot op de dag van vandaag – uitgesloten is uit de sociale zekerheid. Drie maanden om in beroep te gaan, is drie maanden om in beroep te gaan. Er is geen advocaat, geen griffie, geen rechter die daar tegenin kan gaan.

Volgens de vrouw had de controlearts nochtans niet alle info (medische verslagen) om een oordeel over haar arbeidsgeschiktheid te vellen. Ze veronderstelde dat de mutualiteit de beslissing zou herzien als ze hen de verslagen zou doorzenden. Haar brieven bleven echter onbeantwoord. Dat is eerder logisch, want de beslissing was genomen. Enkel een beroepsprocedure kon daar nog verandering in brengen.

Die procedure startte ze niet op omwille van onwetendheid en omdat ze in diezelfde periode verwikkeld was in een moeilijke echtscheiding. Haar kinderen werden af en toe thuis gehouden van school door haar ex. Ze zag hen in bepaalde periodes niet op de afgesproken momenten. De fysieke mishandeling die ze ontvluchtte, zette zich om in een mentale uitputtingsslag. Ze had het bijkomend financieel moeilijk. Het ontbrak haar aan helderheid om de juiste beslissingen te nemen of om hulp in te roepen.

De vrouw is momenteel nog altijd arbeidsongeschikt, en ontvangt – aanvullend bij het beperkte inkomen van haar nieuwe partner – geen uitkering. Ze leeft, na een arbeidstraject van 20 jaar en een ziekte van vijf jaar, met haar partner en kinderen in armoede, thuisloos en uitgeput. De deur tot de sociale zekerheid blijft gesloten. Dura lex sed lex.

VEILIGHEIDSKLEP NODIG

Zoals dat gaat met systemen die beslissingsvrijheid laten, is het bestaande genadesysteem onderhevig aan kritiek. Getuige hiervan de quasi jaarlijkse parlementaire vragen over het systeem en de verantwoordingen die de betrokken ministers inbouwen in hun antwoord. Dupont en Verstraeten zetten daar tegenover dat een oordeelkundig gebruik van genaderecht geen afbreuk doet aan het strafrechtsysteem, maar er integendeel een bijdrage aan levert.⁶

Op het gevaar af het – zeer beperkt gebruikte – systeem te romantiseren, zie ik in het bestaan ervan een erkenning van de onmogelijkheid om in wetgeving en strafbedeling rekening te houden met alle (veranderingen in) situaties. Het lijkt – in extreme situaties – een tegenreactie tegen de onrechtvaardigheid van dura lex sed lex. Een veiligheidsklep, of zo je wil een sluitstuk van het strafrechtsysteem.

Het is onbegrijpelijk dat er geen veiligheidsklep bestaat met betrekking tot uitkeringen.

De vergelijking tussen het genaderecht binnen het strafrechtsysteem en een vorm van genadig omgaan met de harde letter van de sociale zekerheidswetgeving, gaat slechts in beperkte mate op. Toch is het – wetende dat er een veiligheidsklep bestaat binnen een ander systeem – onbegrijpelijk dat deze niet bestaat met betrekking tot uitkeringen die mensen in staat stellen een leven in waardigheid te leven. Ik kan niet anders dan vaststellen dat een sluitstuk ontbreekt.

VOETNOTEN

1. Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers. Schriftelijke vragen en antwoorden op 27-5-2021, vraag 475. Ibid op 11-2-2021, vraag 102. Ibid op 29-3-2018, vraag 2255. Ibid op 6-2-2018, vraag 2372.↑
2. Ibid op 27-5-2021, vraag 475.↑
3. L. Dupont & R. Verstraeten (1990). Handboek Belgisch strafrecht. Leuven: Acco.↑
4. Belgische Kamer van Volksvertegenwoordigers. Schriftelijke vragen en antwoorden op 27-5-2021, vraag 475.↑
5. Ibid op 6-2-2018, vraag 2372.↑
6. Ibid.↑

• uitkering
• sociale zekerheid
• column