In Oorlogskoorts vertellen Christophe Callewaert en Ludo De Brabander hun verhaal over de lange aanloop naar de Russische invasie van Oekraïne in februari 2022. Daarbij ligt de nadruk hoofdzakelijk op de verantwoordelijkheid van de VS en andere westerse staten, die de Sovjet-Unie en vervolgens Rusland na het einde van de Koude Oorlog nodeloos hebben vernederd en geprovoceerd. Op het einde van het boek plaatsen de auteurs de actuele oorlog in het bredere perspectief van de VS die de multipolaire wereld – met de (weder)opkomst van Rusland, China en andere groeilanden – maar niet kunnen aanvaarden, en daarom conflicten oppoken en de wapenwedloop aandrijven.

Een belangrijke verdienste van het boek ligt in het duidelijk maken dat noch Poetins agressie, noch de binnenlandse Oekraïense politiek zich afspelen in een historisch en geopolitiek vacuüm. Zij wijzen met name op een gedeelde verantwoordelijkheid voor de escalatie die wij vandaag meemaken. Dat deze opvatting leeft in zowel bepaalde linkse als conservatieve kringen, is gekend voor iedereen die het een beetje volgt en bijvoorbeeld opiniestukken van de Amerikaanse linkse intellectueel Noam Chomsky ziet passeren. Maar hier krijgen we met veel detail toch een degelijk overzicht van de belangrijke feiten en ontwikkelingen. De auteurs bespreken hoe de VS de strategische keuze maakten om de enige supermacht te blijven en geen enkele concurrent meer toe te laten, en in deze context het uiteenvallen van de Sovjet-Unie aanmoedigden. Ook de neoliberale schoktherapie die aan de ex-Sovjet-Unie werd opgedrongen en er echte democratie onmogelijk maakte, wordt in herinnering gebracht.

Met de nodige dossierkennis bespreken de auteurs vervolgens heel kritisch de NAVO-uitbreiding tot in de vroegere Sovjet-Unie, hoe president George W. Bush uit het verdrag tegen rakettenschilden stapte (2001), de westerse erkenning van Kosovo na de NAVO-interventie in 1999, de door het Westen gesteunde 'kleurenrevoluties' in landen als Georgië en Oekraïne (2003-2004) die anti-Russische leiders aan de macht brachten, de westerse oorlogen voor regime change in Irak (2003) en Libië (2011), en nog vele andere acties waarbij het Westen Russische belangen negeerde.

Volgens de auteurs deed dit beleid gaandeweg president Vladimir Poetin, die aanvankelijk in samenwerking met het Westen geloofde, radicaliseren. Uiteindelijk zou nauwe militair-strategische toenadering tussen de VS en Oekraïne in 2021 voor Poetin de emmer hebben doen overlopen. Hier vind ik wel dat de auteurs de tekst van de strategische overeenkomsten van september en november 2021 tussen de VS en Oekraïne – op zijn zachtst gezegd – te vrij interpreteren (pp.154-156). Over de Krim spreken de letterlijke teksten wel degelijk over 'vreedzame' en 'diplomatieke' oplossingen, terwijl de auteurs stellen dat beide landen 'beloven om het conflict in de Donbas én de Krim met de wapens te beslechten.' Bovendien verliep deze toenadering parallel aan Russische dreiging. Het is goed dat regelmatig bronnen worden vermeld, maar voor delicate materie als dit mag dat rigoureuzer.

De auteurs bespreken ook hoe de verdrijving van de Oekraïense president Viktor Janoekovitsj door de Euromaidan-revolutie van 2014 leidde tot een verdere vervreemding van de Russisch-sprekenden in de oostelijke Donbas-regio. De nieuwe Oekraïense regering stond mede onder invloed van anti-Russische, extreemrechtse elementen. Economisch wilde zij zich veel meer op het Westen richten en de banden met Rusland afbouwen. Zij vaardigde ook een anti-Russische taalwet uit. Volgens de auteurs wakkerde deze omwenteling in de industriële Donbas een authentiek autonomiestreven aan, dat dus niet enkel vanuit het Kremlin werd aangestuurd. De Oekraïense regering trad (onder meer via extreemrechtse milities) repressief tegen de separatisten op, wat de burgeroorlog mee op gang trok.

Op deze manier brengen de auteurs een ander perspectief op de oorlog in Oekraïne dan we vanuit de gevestigde pers en politiek krijgen. Omdat ze dit doen op basis van heel wat feiten die te weinig bekend zijn, is dit een lezenswaardige bijdrage. Terecht veroordelen ze de manier waarop afwijkende inzichten, die wel degelijk steunen op dossierkennis, in het maatschappelijk debat worden genegeerd en uitgesloten – niet omdat ze inhoudelijk niet deugen, maar omdat ze afwijkend zijn ten opzichte van de hegemonische opvatting.

Vanaf het begin hadden de auteurs beter geëxpliciteerd dat dit boek enkel een analyse biedt van 'westerse verantwoordelijkheid' in de aanloop naar de Russische invasie van 2022.

Dit gezegd zijnde, moeten we het ook over de problemen van dit boek hebben. Vanaf het begin hadden de auteurs beter geëxpliciteerd dat dit boek enkel een analyse biedt van westerse verantwoordelijkheid in de aanloop naar de Russische invasie van 2022, in plaats van te impliceren dat ze een globale analyse brengen. En dan moeten ze ook analytische helderheid bieden over wat die westerse verantwoordelijkheid inhoudt.

Ligt deze in de manier waarop het westerse triomfalisme na de Koude Oorlog ten koste van Russische belangen een voedingsbodem heeft gecreëerd voor de radicalisering van Poetin en een deel van de politieke en militaire elites? Dit zou dan overeenkomen met de manier waarop volgens heel wat critici de westerse geallieerden door de bestraffing van Duitsland vanaf het Verdrag van Versailles in 1919 en door het laten gebeuren van de financiële crisis van 1929 mee de voorwaarden hebben gecreëerd voor de opkomst van Hitler. Of bestaat de westerse verantwoordelijkheid erin – zoals de Amerikaanse politicoloog en 'neorealist' John Mearsheimer het bedoelt – dat het Westen een zodanig intimiderend geopolitiek beleid heeft gevoerd, dat Poetin omwille van de Russische veiligheid goede redenen had om op deze manier tegen Oekraïne tekeer te gaan? Het boek laat deze vraag open. Deze vraag rechter in de ogen kijken had genuanceerder conclusies kunnen opleveren. Hierbij is het wel belangrijk te vermelden dat de auteurs de Russische invasie duidelijk afkeuren en als een heel zware internationale misdaad beschouwen (p.152).

Wat ontbreekt in het boek, is een analyse van Poetins verantwoordelijkheid, en ruimer, de actuele verschijningsvorm van het Russische imperialisme. Er wordt soms naar verwezen, maar deze elementen worden niet uitgewerkt. Wij weten hoe Poetin en Russische staatsmedia de agressie tegen Oekraïne niet enkel proberen te legitimeren door verwijzing naar de geostrategische situatie (NAVO-uitbreiding, enzovoort), maar ook en vooral door een discours dat het soevereine bestaan van Oekraïne, alsook de Oekraïense taal en cultuur, in vraag stelt. Oekraïners die niet beseffen dat 'ze eigenlijk altijd Russisch zijn geweest', worden totaal ontmenselijkt. Als er nog over het geostrategische wordt gesproken, presenteert Moskou deze strijd vooral in beschavingstermen, waarbij Oekraïne als een prominent bolwerk van het 'satanische' Westen wordt opgevoerd. Dit extreemrechtse, want ultranationalistische, patriarchale en militaristische discours, de massale misdaden tegen de Oekraïense burgerbevolking en het totale gebrek aan respect voor de levens van Oekraïense en Russische soldaten, moeten ons eraan doen twijfelen of Oekraïne met een eerdere westerse koerswijziging (bijvoorbeeld NAVO-lidmaatschap definitief schrappen; aanvaarden van de Russische annexatie van de Krim) vandaag veiliger zou zijn geweest.

Als Poetin vooral een probleem heeft met het westers buitenlands beleid, waarom laat hij zijn soldaten dan Oekraïense mannen, vrouwen en kinderen bombarderen, verkrachten en doodvriezen?

Om het botter te stellen: als Poetin vooral een probleem heeft met het westers buitenlands beleid, waarom laat hij zijn soldaten dan Oekraïense mannen, vrouwen en kinderen bombarderen, verkrachten en doodvriezen? Hier is duidelijk meer aan de hand dan 'Amerikaans imperialisme'. Mogelijk had een verstandiger en meer empathisch westers beleid vanaf de vroege jaren 1990 een radicale Poetin in het Kremlin kunnen vermijden. Maar eens zo'n Poetin er zit, houdt de westerse verantwoordelijkheid op, want hij heeft wel degelijk de vrije keuze om Oekraïne, dat Rusland nooit heeft aangevallen, met rust te laten. Als progressieven moeten wij dit overal beklemtonen. Het boek kon ook licht werpen op de prangende vraag hoe een 'onderhandelde oplossing', die dit soort agressie doet stoppen én niet beloont, er kan uitzien.

In dezelfde zin besteedt het boek nagenoeg geen aandacht aan het perspectief van de Oost-Europese volkeren. Zij lijden al eeuwen onder het Russische imperialisme, zijn zelfverklaarde leiderschap van de Slavische volken en zijn obsessie met bufferzones. De voorgeschiedenis van dit verhaal gaat verder terug dan de val van de Muur (1989). In de regio is bijvoorbeeld het Duivelspact, waarmee Hitler en Stalin in 1939 onder meer Polen en Oekraïne gewelddadig verdeelden, niet vergeten. Grote delen van deze bevolkingen willen niet onder de invloedssfeer van een Russisch autoritair regime vallen, maar voelen zich meer aangetrokken tot de liberale democratie en zoeken bescherming bij de NAVO. De uitbreiding van de NAVO, die vandaag bescherming biedt aan de Baltische staten, is niet enkel in Washington bekokstoofd. Maar ook hier kunnen we het eens worden over de waarde van de sterke hypothese dat een keuze voor een pan-Europese veiligheidsarchitectuur direct na de Koude Oorlog, waarbij niet alleen het Warschaupact maar ook NAVO werden opgeheven, het aan de macht komen van lieden als Poetin en al deze ellende had kunnen vermijden.

Dries Lesage

Samenleving & Politiek, Jaargang 29, 2022, nr. 10 (december), pagina 76 tot 79