Spijt is wat de koe schijt. Het is nogal een plastische en blijkbaar Vlaamse uitdrukking. De Nederlandse variant heeft dezelfde rijm, maar een ander dier, namelijk een geit. Deze uitdrukking die ik voor het eerst hoorde op de Vlaamse televisie betekent dat spijt eigenlijk niemand vooruithelpt. Het is mogelijks een eerste stap naar meer, maar ze omvat weinig consequenties of gevolgen. Dat is anders bij excuses of een verontschuldiging. Dat omvat naast spijt ook een fouterkenning, een hersteldenken en een engagement tot gedragsverandering. Het zijn vermoedelijk deze drie additionele elementen die ervoor zorgden dat de Kamercommissie over het Belgisch koloniaal verleden na twee jaar intensief werken op een volledige sisser uitdraaide. Een gebrek aan politieke maturiteit heeft decennialange historische inzichten teruggefloten naar het donker hoekje van zeer goede boeken die slechts door enkelen worden gelezen. Dat is op zijn minst bijzonder triest om vast te stellen. Je zou zelfs kunnen stellen dat ik dit bijzonder spijtig vind. Maar daar stopt het dan deze keer niet.

Het is een opmerkelijke week geweest inzake de omgang met een beladen verleden. In Duitsland kregen we een uitspraak en veroordeling van Irmgard Furchner, in wat vermoedelijk het laatste nazi-proces was. Furchner is de vandaag 97-jarige secretaresse, toenmalige SS-Helferin, van de commandant van het concentratiekamp Stutthof. Op 18-jarige leeftijd rolde ze in 1943 in het concentrationaire wereldje van de nazi's, en droeg ze bij tot een complex proces van geweld en terreur. Natuurlijk had zij geen bevelsbevoegdheid als 'helper' van het systeem, maar wel droeg ze bij aan de organisatie en normalisering van de moord op meer dan 10.500 mensen. Als secretaresse van de kampcommandant heb je daarover een uitvoerige kennis omdat je dan in het centrum van het geweldsgebeuren staat. Ze werd schuldig bevonden en kreeg een voorwaardelijke straf van twee jaar. Naar mijn oordeel een rechtvaardig vonnis dat rekening houdt met haar jonge leeftijd op het moment van de feiten en haar hoogbejaarde leeftijd op het moment van het proces. Maar veel belangrijker is dat haar deelbijdrage tot een complex proces dat zoveel geweld faciliteerde erkend werd door de Duitse justitie. Tijdens het proces drukte Irmgard Furchner haar spijt uit aanwezig te zijn geweest in het kamp, maar natuurlijk niet meer want dat zou een fouterkenning met zich hebben meegebracht. Het Duitse gerecht zorgde er uiteindelijk voor dat ze niet verder op de loop kon gaan met de waarheid en legde meticuleus vast wat haar deelbijdrage was in dit proces van collectief geweld. Deze doorgedreven justitiële aanpak is er niet altijd geweest. Haar hoge leeftijd waarop ze pas werd aangeklaagd, spreekt boekdelen hoe lang het heeft geduurd voor de Duitse samenleving om te handelen naar de feiten en verantwoordelijkheden die we reeds decennia kennen. Maar ook al vinden velen het mogelijks onzinnig om een stokoude nazi nog voor het gerecht te brengen, ultiem nam de overheid haar verantwoordelijkheid en geeft hiermee een signaal dat zulke feiten, die zich ook vandaag opnieuw voltrekken, niet verjaren en het gerecht je steeds daarvoor ter verantwoording kan roepen. Een belangrijk signaal dus vanuit het verleden naar de hedendaagse realiteit.

Al vinden velen het mogelijks onzinnig om een stokoude nazi nog voor het gerecht te brengen, ultiem nam de Duitse overheid haar verantwoordelijkheid.

Een ander complex en moedig proces deze week waren de excuses die de Nederlandse regering uitte voor de rol van Nederland tijdens het koloniale verleden, meer in bijzonder voor het slavernijverleden. Daar ging men verder dan de geit/spijt en erkende men verantwoordelijkheid en een noodzaak tot herstelmaatregelen. Deze kunnen bijzonder gelaagd en genuanceerd zijn. Herstel betekent niet noodzakelijk gigantisch grote herstelbetalingen aan de slachtoffergemeenschappen, maar wel het erkennen van de feiten, van het eigen aandeel daarin, van nadenken over restitutie, rehabilitatie, educatie en vooral een verdere preventie van het koloniale denken en handelen. Zulke processen zijn vaak bijzonder lastig en brengen veel ontevredenheid met zich mee vanuit verschillende hoeken. Maar ze zijn absoluut nodig om het verleden te kunnen plaatsen, rekening te houden met wat er daaromtrent ook nog speelt in onze huidige samenleving en welke inconsequente houding we soms aannemen in deze.

Duitsland met zijn recente en bijzonder gewelddadig verleden heeft daarvoor een eigen woord bedacht, namelijk 'Vergangenheitsbewältigung'. Het is de Duitse term die slaat op het moeilijke proces om in het reine te komen een beladen verleden. Om het complexe samenspel van factoren en actoren die geleid hebben tot het geweld voortdurend te analyseren en naar deze inzichten te handelen. Niet alleen creëerden we via geschiedschrijving daarvoor talloze feitelijke inzichten, ook werd er voortdurend nagedacht over hoe deze pijnlijke gebeurtenissen een taal en verhaal te geven. Zo evolueerden we van daders versus slachtoffers naar de driedeling daders, omstaanders en slachtoffers en wordt er sedert enkele jaren uitvoerig nagedacht over het concepten zoals 'the implicated subject' (de betrokken persoon/groep) van Michael Rothberg. Een prachtige poging om taal te geven aan die categorie die geen directe veroorzaker is van het geweld, maar wel betrokken was, bijgedragen of geprofiteerd heeft van het historische geweld. Deze zoektocht naar onze omgang met een beladen verleden is steeds een moeilijk proces met vallen en opstaan, maar centraal staat die erkenning ervan en het nemen van verantwoordelijkheid ervoor. In de zomer van 1950 schreef Hannah Arendt daarover de volgende woorden in haar inleiding tot The Origins of Totalitarianism:

'We kunnen ons niet langer veroorloven om alleen het goede uit het verleden als onze erfenis te beschouwen, terwijl we het slechte wegwerpen en het eenvoudig beschouwen als dood gewicht dat vanzelf door de tijd zal worden begraven en vergeten. De onderaardse stroom van de westerse geschiedenis is eindelijk aan de oppervlakte gekomen en heeft beslag gelegd op de waardigheid van onze traditie. Dit is de werkelijkheid waarin wij leven. En daarom zijn alle pogingen om het grimmige heden te vergeten - hetzij door nostalgisch weg te vluchten naar een ongerept verleden, hetzij door onder te duiken in een betere toekomst - vergeefs.'

Handelen is meer dan spijt uitdrukken, maar ook het nemen van verantwoordelijkheid, ermee aan de slag gaan.

Als samenleving zijn wij betrokken op historische gebeurtenissen die behoren tot de zwarte bladzijden van onze geschiedenis. Voor sommige van die bladzijden nemen we verantwoordelijkheid, herdenken we en vertalen we in educatieve processen. Maar nog te veel andere bladzijden slaan we snel achterover. Dat is inconsequent en onwaardig voor onze samenleving, en al zeker voor zij die als slachtoffer geleden hebben of nog steeds bepaalde gevolgen er van dragen. Dat onze partijpolitiek er niet in slaagde een volgende stap te nemen in zijn historische maturiteit omtrent het koloniale verleden is dan ook bijzonder pijnlijk en staat in schril contrast met waar onze buurlanden wel in slagen. Het kan absoluut niet dat dit rapport en aanbevelingen waar zo hard aan gewerkt is bij de vuilbakken wordt buiten gezet. Onze geschiedenis is complex, gelaagd en omvat evident ook een beladen verleden. Dit is de werkelijkheid waarin wij leven en waar we moeten naar handelen. En handelen is meer dan spijt uitdrukken, maar ook het nemen van verantwoordelijkheid, ermee aan de slag gaan. Of in andere woorden: 'spijt is wat de koe schijt'. Heerlijk toch die Vlaamse volkswijsheid.

• column
• Congo
• koloniaal verleden