'Besparen, besparen, besparen'. Het stringente mantra rond autoritaire bezuinigingen is niets meer dan een ideologische fictie met een lange en verschrikkelijke geschiedenis. Het zet bovendien de deur wagenwijd open voor fascisme en extreemrechts. Dat stelt economisch historica Clara Mattei in haar nieuwe boek.

DE BEGROTING

In deze tijden is er binnen de politiek haast niets belangrijker dan 'de begroting'. Alles hangt er van af. Alles. Elke beslissing, elke maatregel, de uitvoering van het regeerakkoord, de sfeer tussen coalitiepartners en het verhaal dat een regering wil brengen. De begroting is een gevoelig en heikel discussiepunt. Kijk maar naar de hele heisa rond het ontslag van staatssecretaris Eva De Bleeker (Open VLD) en hoe dit nu, enkele weken nadien, nog steeds smeult binnen de Wetstraat 16. Of Whatsappgate een staartje krijgt, is bij dit schrijven koffiedik kijken.

Het toont aan dat men over de begrotingsdiscussie niet over een nacht ijs mag gaan. Dat zien we hier en binnen Europa ook. We leven in een tijd dat alles gemeten en geweten wordt, dat de rekeningen en tabellen moeten kloppen en dat het definitieve oordeel een positieve balans moet zijn. Voor het sociale en menselijke is geen plek in deze werkwijze. Want ja, als de rekening 'niet klopt', dan zit er maar een ding op: besparen. Het is al decennialang de quasi-spirituele spreuk van conservatieve en ultraliberale technocraten en economen.

Na de financieel-economische crisis van 2008 hebben we gezien wat ons dat opleverde. De banken werden gered, want die bleken too big to fail. Maar dat gebeurde op de kap van de gewone burgers, gezinnen en werknemers. Het leek alsof we met twee vrij zichtbare handen zaten waarbij de ene hand de grootbanken beschermde en de andere hand de centen ging halen bij de rest. Het doel van die bezuinigingen, en de technocraten die ze doorvoerden, lag er in om het 'politieke' en het 'economische' van elkaar te gescheiden te houden, waardoor ideeën over een andere economische orde gemakkelijk en genadeloos werden neergesabeld. De oude liberale orde moest koste wat kost worden hersteld, en die kosten zijn vaak vernietigend.

VAN BEGROTINGSFETISJISME NAAR…

Dat zeg ik niet, maar de jonge historica en econome Clara E. Mattei in haar nieuwe mustread The Capital Order: how economists invented austerity and paved the way to fascism. Met dit boek legt ze de intellectuele en ideologische oorsprong van het idee besparingen bloot. Ze zoekt naar de wortels, de oorspronkelijke motivatie. TheFinancial Times, toch niet echt het meest linkse blad, bestempelde haar boek als een van de beste economische werken uit 2022. Want volgens haar hebben besparingen maar één doel: de bescherming van het kapitaal – en dus het kapitalisme (p. 271).

Ze keert daarvoor terug naar 1918. Europa lag in puin na een vernietigende Eerste Wereldoorlog. De kapitalistische orde moest zo snel mogelijk worden hersteld. De Britse oorlogseconomie maakte dat er een technocratisch denken ontstond. En in Italië stelt ze vast dat, sinds de installatie van Mussolini's regime, het de gewoonte werd van regeringen dat, wanneer geconfronteerd met begrotingstekorten en bezuinigingen, de diensten aan de burgers op het kapblok komen te liggen. Een technocratisch economisch beleid is en blijft fundamenteel politiek, want het blijft een expressie van machts- en marktconservatisme. Het is een klassieke verdeel-en-heerstactiek. Economie is ideologie.

Een technocratisch economisch beleid is en blijft fundamenteel politiek, want het blijft een expressie van machts- en marktconservatisme.

Dit was, buiten de 30 jaar sociaaldemocratische expansie na de Tweede Wereldoorlog, steeds een constante in de 20e eeuw. Mattei schrijft uitvoerig over hoe moeilijk het de arbeiders en vakbonden werden gemaakt om zich te organiseren en macht te verwerven, zoals in de periode van de 'strikomania' (met focus op het jaar 1919) in het Verenigd Koninkrijk en Italië (pp. 78-83).

Terwijl arbeiders en vakbonden getuige waren van nieuwe methodes om de industrie en de arbeidsverhoudingen vorm te geven, werd de roep om herverdeling, reorganisatie en zelfs revolutie in de nasleep van de oorlog sterker met de dag. In heel Europa waren in 1919-20 visies op overheidsplanning en -eigendom en economische democratie in opmars, terwijl het aantal vakbondsleden toenam. Een door de overheid gestuurde economie kon in oorlogstijd hemel en aarde bewegen. De utopie werd realiteit. Maar de 'kapitalistische' realiteit zou de idealisten inhalen. De strijd voor meer economische democratie was er een van bloed, zweet en tranen.

Mattei schrijft in een marxistische traditie. Het kapitalisme is een fundamenteel gebrekkig systeem dat slechts ten goede komt aan een selecte groep mensen. Dat toont het boek uitvoerig aan, waarbij ze gebruik maakt van nieuwe historische bronnen. Hieruit volgt een machtshiërarchie waarbij de rijke elite de touwtjes in handen heeft van de economie door de arbeidersklasse uit te buiten voor eigen gewin.

De technocratische macht wou maar een ding: het herstellen van de kapitalistische productieverhoudingen, het onderwerpen van de arbeidersklasse om zo de onschendbaarheid van privé-eigendom en loonverhoudingen te vrijwaren. Het werd voorgesteld als een 'apolitieke' theorie die geïdealiseerde karikatuur van het economische sujet vooropstelde: dat van de rationele spaarder. Men creëerde de illusie dat iedereen hiertoe in staat zou zijn, ongeacht omstandigheden en knowhow. Het enige wat je moest doen was 'hard werken'.

… EEN MENSONTEREND FASCISME

Besparen op de kap van de gewone burger en fascistische of extreemrechtse politiek zijn altijd al twee fenomenen geweest die hand in hand gingen, stelt Mattei. Mussolini was een van de grootste pleitbezorgers voor bezuinigingen in zijn moderne vorm. Dit kwam omdat hij werd omringd door economen die voorstanders waren van wat ze noemt 'pure economie'. Zo gaf Mussolini zijn minister van Financiën, de econoom Alberto de Stefani, vrij spel en een nooit eerder gezien mandaat om de laisser-faire politiek te integreren in de toenmalige economie.

Mussolini was een van de grootste pleitbezorgers voor bezuinigingen in zijn moderne vorm.

De glorie van Mussolini's grootheidswaanzin zou betaald moeten worden door de al verarmde Italiaan, de Gianni met de pet bij wijze van spreken. Die ideologische benadering zou later verder uitgewerkt worden in de reguliere neoklassieke economie, zoals we die vandaag kennen en die breed wordt aangehangen door de mainstream. Maar mainstream is dus niet altijd het beste voor de meerderheid. Sterker nog, en dat schuift Mattei naar voor, rechts komt aan de macht omdat ze eerst linkse recepten propageren, maar eens ze macht verwerven ze plotsklaps de besparingsformule uit hun hoed toveren.

Een van de belangrijkste argumenten van economen ten gunste van bezuinigingen is dat ze begrotingsdiscipline bevorderen en helpen de staatsschuld te verminderen. Mattei betoogt dat dit niet altijd het geval is. In veel gevallen leiden bezuinigingen juist tot een hogere overheidsschuld, omdat de economische activiteit afneemt, waardoor belastinginkomsten dalen en zo sociale uitgaven stijgen. Daarenboven moeten we kijken stelt ze naar, indien een overheid investeert, naar hoe ze die middelen investeert. De Verenigde Staten bijvoorbeeld investeren, maar in defensie, wat dan weer enkel ten goede komt van het 'militair-industrieel complex'. Maar op vlak van onderwijs en sociale voorzieningen laten ze het dan weer afweten.

Het kapitalisme en het besparingsmantra is volgens haar inherent gewelddadig (pp. 278-287). Het vereist ongebreidelde groei en uitbreiding om die macht te bestendigen en handhaven. Het zet een stolp op loonstijgingen, welvaart en herverdeling. Daarnaast, en dat zien we vandaag vooral, is het vernietigend voor natuurlijke hulpbronnen, de afname van de biodiversiteit en de verdrijving van hele gemeenschappen. Bovendien moedigt dit concurrentie en individualisme aan, wat Mattei schadelijk en bedreigend acht voor het sociale weefsel van onze samenleving.

Mattei is van 1988, de financieel-economische crisis van 2008 maakte ze als studente van op de eerste rij mee.

Ze is een kind van haar tijd. Mattei is van 1988, dus de financieel-economische crisis van 2008 en de gevolgen daarvan maakte ze als studente van op de eerste rij mee. Ze wou achterhalen waar dat idee rond 'snoeien om te bloeien' vandaan kwam. Hoe was het mogelijk dat dit over de begrotingsevenwichten en besparingen zo dominant de boventoon kan voeren. Bovendien is ze afkomstig van een familie Milanese intellectuelen, verzetsstrijders en partizanen. Ze draagt haar boek op aan haar grootoom Gianfranco Mattei die tijdens de Tweede Wereldoorlog zelfmoord pleegde omdat hij zijn kameraden niet wou verraden. Het maakt haar boek heel persoonlijk.

HET ALTERNATIEF?

Verder stelt Mattei dat bezuinigingen een aantal negatieve gevolgen hebben voor de samenleving. Het leidt tot meer armoede en ongelijkheid, omdat bezuinigingen op sociale programma's en openbare diensten gemarginaliseerde groepen onevenredig hard treffen. Het kan leiden tot sociale onrust, omdat mensen steeds gefrustreerder raken over de negatieve effecten van de bezuinigingen op hun dagelijks leven. En dat is net wat we begin 21e eeuw opnieuw gezien hebben met de nasleep van de crisis van 2008 voor heel wat Zuid-Europeanen. 'A shift of recources from the many to the few', zoals ze het zelf neerschrijft (p. 302).

The Capital Order is diep geworteld in onze samenleving en valt moeilijk te bestrijden. Toch is het mogelijk om tot een rechtvaardiger en billijker economisch systeem te komen. Mattei suggereert daarom dat we moeten samenwerken om alternatieve systemen vorm te geven die gebaseerd zijn op samenwerking en wederzijdse hulp, in plaats van op concurrentie en hebzucht, en rekening houden met het sociale en menselijke. De verandering zal, zoals het net na de Eerste Wereldoorlog het geval was, van onderuit moeten komen. L'Ordine Nuovo met onder andere Antonio Gramsci of de beweging rond het blad Solidarity in het Verenigd Koninkrijk kunnen daarbij als inspiratie dienen volgens haar. Toch zal het allemaal een dosis creativiteit vergen, samenwerking en nieuwe ideeën. Voor haar moet het kapitalisme worden hervormd. Vakbonden, lokale gemeenschappen en het middenveld hebben hier een belangrijke rol in spelen.

Jurgen Masure

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 1 (januari), pagina 84 tot 87