Agency is nu al een tijdje een modewoord. Vaak blijft het onvertaald: het globale neoliberalisme zorgde voor een blijkbaar onomkeerbare verengelsing. Terwijl je agency gewoon kan vertalen als handelingsvermogen. Klinkt het Engels misschien chiquer, en ook wel geleerder? Agency is immers een kernbegrip in de sociale wetenschappen. Of het nu gaat om de sociologie, de politicologie of de economie: altijd weer stuit je op de basistegenstelling tussen agency en structure bij het onderzoeken en verbeelden van de maatschappij.

Ofwel hebben individuen een minimum aan handelingsvermogen: vanuit eigen motieven en een beetje of juist veel vrije wil geven ze mee gestalte aan het samenleven; ofwel gelijken mensen eerder op passieve biljartballen: externe sociale krachten structureren hun handelingsvermogen zodanig sterk dat persoonlijke intenties of verlangens weinig meer dan verwaarloosbare variaties zijn op een met anderen gedeelde klassenhabitus of genderidentiteit.

IDEOLOGISCHE STRIJD TUSSEN LIBERALISME EN SOCIALISME

Die tweedeling klinkt natuurlijk bekend. Het sociaalwetenschappelijke dispuut over agency versus structure verdubbelt de ideologische strijd tussen liberalisme en socialisme. Ofwel zijn mensen goeddeels zelf verantwoordelijk voor hun levenssituatie, ook wanneer die blijvend penibel is; ofwel zijn de kansen op persoonlijke winst en verlies ten diepste verwezen met sociale afkomst, opleidingsniveau en economische status. Welke boekhouding je voert en hoe je vermogens attribueert, maakt uiteraard een serieus verschil uit in het beleid dat je voorstaat.

Klassieke economen – en zij vormen binnen hun vakgebied de meerderheid – denken liberaal, zie de uitgangspunten van de rationele keuzebenadering. Sociologen neigen veelal naar de biljartvisie: mensen worden wie ze zijn binnen ongelijke condities en bezitten dus helemaal geen gelijke handelingsvermogens in het onderwijs, op de arbeidsmarkt of binnen de vrije tijd. Natuurlijk zijn er ook institutionele economen en liberale sociologen. Die laatste zijn er zelfs steeds meer, al noemen ze zich vaak gewoon progressief. Sociologisch determinisme maakte van langsom meer plaats voor linksliberaal optimisme, gestut door een sterk moreel gekleurd humanisme.

Mensen zijn geen passieve slachtoffers, zo luidt het nieuw-progressieve credo: die visie degradeert hen, ja ontneemt ze in belangrijke mate hun menselijkheid. Altoos en overal, in welke sociale situatie ook, bezitten individuen minstens enkele grammen persoonlijke agency. Emancipatie is dan het verbreden en uitdiepen van dit eigen handelingsvermogen, wat bijvoorbeeld direct doorspeelt in de invloedrijke idee dat sociaal werk zich moet richten op persoonlijke empowerment of individual capacity building. Deze kijk individualiseert en psychologiseert. De neoliberale inbedding is dan ook evident: de nieuw-progressieve lofzang stelt handelingsvermogen gelijk met menselijk kapitaal.

De dissensus over het gewicht van agency en structure bij de duiding van menselijk handelen verbergt echter een consensus, een blinde vlek die nog altijd te weinig wordt gezien. Juist de schijnbare evidentie dat een handelingsvermogen per definitie individueel is, dupliceert onnadenkend de ideologische basispositie van het liberale humanisme. Dat schraagt overigens ook de subjectnotie in de filosofie of, maatschappelijk belangrijker, binnen het recht.

ORGANISATIES ZIJN DE BELANGRIJKSTE ACTOREN

Een beetje sociologische verbeeldingskracht volstaat om te besluiten dat in onze maatschappij niet individuen maar organisaties de belangrijkste actoren zijn, zoals bedrijven en administraties, scholen en onderzoeksinstellingen, ziekenhuizen en uitgeverijen.... Hun soms immense agency – denk: Amazon, Coca-Cola en andere wereldspelers – ontstaat uit de getrapte bundeling van individuele handelingsvermogens. Een CEO kan schijnbaar individueel iets groots gedaan krijgen in de buitenwereld, maar die potentie dankt hij aan zijn organisatorische positie en de beschikking over een sociaal gebundeld handelingsvermogen. Juist dat is een organisatie: het doelgericht samenvoegen van uiteenlopende capaciteiten.

Een CEO kan schijnbaar individueel iets groots gedaan krijgen, maar die potentie dankt hij aan zijn organisatorische positie en de beschikking over een sociaal gebundeld handelingsvermogen.

Ik debiteer een sociologische dooddoener die in grote delen van de sociale wetenschappen, en al helemaal daarbuiten, nog allesbehalve vanzelf spreekt. Trendsettend blijft de liberale trechteropvatting die handelingsvermogen tot individualiteit versmalt, waardoor bijvoorbeeld meer politieke democratie neerkomt op robuuster burgerschap. Dan is de klassieke socialistische traditie toch de betere sociologische leermeester: samen sta je sterk, 'Proletariërs aller landen, verenigt u!' Dit adagium draagt verdere dan de loutere macht van het getal: het gaat om georganiseerde getalsmacht.

Er is natuurlijk niets mis met het vergroten van persoonlijke handelingsvermogens, maar maatschappelijke emancipatie komt neer op het creëren van een georganiseerde samenhang, het duurzaam en gericht verenigen van vermogens, het arrangeren en coördineren van belanghebbenden. Zo ontstaat een collectief handelingsvermogen, dat klein of groot kan zijn. Het is hoe dan ook een aggregaat, een samenvoeging van individuele handelingsvermogens die een eigenstandig surplus aan agency voortbrengt.

POLITIEKE LESSEN

De politieke les ligt voor de hand: geen sociale progressie zonder georganiseerd middenveld. Daarbinnen vind je, in uiteenlopende slagorde en met verscheiden parolen, vormen van collectief handelingsvermogen die daadwerkelijk kunnen wegen op beleidsvorming, in de brede zin, en die van de verdediging van rechten meer maken dan de vrijblijvende ondertekening van nog een online petitie meer. Middenveldorganisaties geven geregeld ook ruggengraat aan een bredere beweging, die daarzonder een krachteloos lichaam blijft (dat is organicistische beeldspraak die je inderdaad best niet letterlijk neemt).

CD&V en Vooruit in Vlaanderen of En Marche in Frankrijk: in binnen- en buitenland vormen partijen zich om tot netwerken van individuen. Zo'n los-vast spinsel is geen organisatie en maakt hooguit punctueel, bijvoorbeeld bij een specifieke actie, een collectief handelingsvermogen aan. Dat geldt allemaal nog sterker voor een digitaal netwerk. De buitenparlementaire oppositie – die uitdrukking verdient eerherstel – is in hetzelfde bedje ziek. Conjunctureel activisme verving het organisatiegebonden militantisme.

Partijen vormen zich om tot netwerken van individuen. Zo'n los-vast spinsel maakt hooguit punctueel een collectief handelingsvermogen aan.

Daarmee omzeil ik natuurlijk om de hamvraag: hoe organiseer je overwerkte mensen met gelijke belangen of aspiraties? Hoe bouw je een ietwat duurzame organisatie op in een sterk geïndividualiseerd en gemediatiseerd tijdsgewricht? Ik weet het antwoord ook niet zo meteen. Maar de loutere aanpassing aan de heersende sociaal-culturele tendensen biedt hooguit soelaas op de korte termijn. Partijen hebben dat perspectief volkomen verinnerlijkt: het eerstvolgende peilingsresultaat vervangt een gedurfd politiek programma dat zich committeert aan een toekomst zonder verkiezingsdatum.

In 1978 publiceerde Jean Baudrillard een boekje over 'De dood van het sociale' (zo luidde de ondertitel, de hoofdtitel had het over 'De schaduw van de zwijgende meerderheden'). Toen kwam die uitdrukking nog over als een provocatieve flodder, nu ligt dat anders. Het heersende verhaal over agency bezegelt de dood van het sociale als een ruimte waarin collectief handelingsvermogen als een tegenmacht verschijnt. Een individuele vuist oogt leuk, maar een collectieve is effectiever.

• column
• liberalisme
• socialisme
• handelingsvermogen