Het was een zondag eind februari 2021. Ik was onderweg naar Harmelen om daar met vrienden van mijn studie politicologie het allereerste verkiezingsdebat op televisie te kijken. De laatste sprint van de campagne voor de Nederlandse parlementsverkiezingen ging van start. Maar dit klinkt veel spannender dan het daadwerkelijk was. Het stond in beton geschreven dat de rechts-liberale VVD van premier Mark Rutte opnieuw zou winnen. Ondanks dat hij ruim een decennium premier is, reeds moest aftreden door een groot schandaal, het stikstofprobleem door ettert, de sociale ongelijkheid groeit en er een groot woningtekort is, leek hij onverslaanbaar.

Diezelfde avond, wachtend op mijn trein, belde ik een andere vriend die ook politicologie studeert. Uiteraard domineerden de verkiezingen het gesprek. Maar ik had niet kunnen weten dat dit telefoongesprekje mijn visie op de Nederlandse politiek zou veranderen. Ik klaagde over het feit dat Rutte alweer de verkiezingen ging winnen ondanks alle onvrede. Als antwoord volgden de woorden: 'maar op wie moet je dan stemmen om van Markie af te komen?'. Het was een vraag waar ik zelf niet over had nagedacht en geen antwoord op kon geven. Sterker nog, het bleef door mijn hoofd gonzen in de treinreis naar Harmelen. En toen kwam het grote besef: GroenLinks en PvdA moeten fuseren.

Op Nederlands links sluimert al sinds de oerknal een discussie over blokvorming. PvdA en GroenLinks zijn zelf het product van fusies. In de jaren 1970 waren er ideeën om alle links-progressieve partijen samen te voegen tot één 'Progressieve Volkspartij'. Soms borrelden ze weer op als de centrumrechtse CDA of VVD alweer hadden gewonnen. Meer dan gedachtewolken voor gesprekken op de borrel na partijbijeenkomsten werd het niet. De ene keer stond PvdA torenhoog in de peilingen en had die geen behoefte, de andere keer was het GroenLinks. De ene keer was er ruzie om het EU-beleid met SP, de andere keer regeerde een linkse partij met centrumrechts terwijl de andere oppositie voerden. Maar op die bewuste avond in de trein, werd voor mij dit concept meer dan een gedachtewolk. Het werd een noodzaak om ooit nog verandering in Nederland teweeg te brengen.

DE OBSESSIE OM DE GROOTSTE TE ZIJN

Eerlijk is eerlijk, iets in de richting van kartelvorming onder partijen gaat in tegen de natuur van de Nederlandse politiek. Met een kiesdrempel van slechts 0,67% is het makkelijk om verschilletjes doorslaggevend te maken en een eigen partij te starten. Zo zetelen in de Tweede Kamer nu 20 partijen! Met zulke versplintering is het moeilijk om een regering te vormen en praktisch onmogelijk om dat te doen zonder de grootste partij. Zo zijn er zonder de grootste partij in het huidig parlement – ongeacht onderlinge veto's – minimaal zes partijen nodig voor een meerderheid. Het gevolg hiervan is de obsessie in de Nederlandse politiek om de grootste te worden. Niemand kan dan zonder je regeren en het minister-presidentschap is al in handen voordat de onderhandelingen überhaupt begonnen zijn. Dit beïnvloedt ook grote groepen kiezers die op basis van deze realiteit hun stem baseren.

Zonder de grootste partij, zijn in het huidig parlement – ongeacht onderlinge veto's – minimaal zes partijen nodig voor een meerderheid.

Velen vergeten het, maar de eerste twee verkiezingen die Mark Rutte tot minister-president maakten waren too close to call. In 2010 won VVD met 31 zetels, slechts één zetel meer dan PvdA. Twee jaar later in 2012 was het aantal 41 zetels, drie zetels meer dan PvdA. Deze verkiezingen waren zo spannend door een tweestrijd. Linkse kiezers besloten strategisch te stemmen op PvdA om te voorkomen dat VVD met de premierschap ervandoor ging. Hetzelfde gold voor rechtse kiezers die op VVD stemden om een rode verkiezingswinst te verijdelen. Zulke tweestrijden zijn er vele keren eerder geweest: tot zo vroeg als Den Uyl (PvdA) tegen Van Agt (CDA) in 1977.

Deze traditie van electorale tweestrijd ontbrak, daarentegen, in de verkiezingen van 2017 en 2021. De grote oorzaak daarvan was de ineenstorting van PvdA toen die in 2012 toetrad tot de Rutte II, een streng besparingsbeleid uitvoerde en haar strategische anti-VVD-kiezers enorm teleurstelde. Andere partijen profiteerden hiervan, maar dat grote gat opvullen als alternatief voor Rutte lukte niemand. Het gevolg is dat Mark Rutte met zijn VVD voor de derde en vierde keer de grootste werd. In tegenstelling tot 2010 en 2012 ging het die twee keren met twee vingers in de neus, terwijl het vertrouwen in Rutte als minister-president al jaren – met uitzondering van de aanslag op vlucht MH17 in 2014 en de beginfase van de COVID-pandemie in 2020 – slechts rond de 30% schommelt en de onvrede aanzienlijk groter is. Knap gedaan.

Het gemis van een duidelijk alternatief onder kiezers was in 2021 duidelijk te zien. Volgens onderzoek door het Kieskompas en de Vrije Universiteit Amsterdam waren twee weken voor de verkiezingen meer linkse kiezers nog onzeker over hun stem. Waar een op zeven kiezers van VVD of rechts-populistische PVV twijfelde, was dat een op de drie linkse kiezers. Eén van de meest genoemde redenen was dat linkse kiezers twijfelden bij welke partij hun stem het meeste nut had. Aan het eind van de campagne besloten uiteindelijk wat linkse kiezers naar de sociaal-liberale D66 te trekken, in de schrale hoop dat die de grootste zou worden. Dit effect begon te laat, en was te weinig. D66 landde op 24 zetels, tien achter VVD, om zelf weer met VVD te regeren.

Bovendien zijn er meerdere onderzoeken gedaan naar hoe kiezers reageren als linkse partijen de handen ineen zouden slaan, specifiek PvdA en GroenLinks. Iedere keer kwamen PvdA en GroenLinks samen als grootste uit de bus met tussen de 20% en 25% van de stemmen. Vergelijk dat met de 11% die de partijen bij elkaar opgeteld behaalden in 2021 en de 15% samen in de peilingen. De plus komt van andere links-progressieve partijen als ook van kiezers die het nog niet weten, met een stem tegen Rutte en voor verandering als drijfveer.

DE VORMING VAN DE 'LINKSE WOLK'

Ik ben hoogstwaarschijnlijk niet de enige die in de lente van 2021 de noodzaak van hechte linkse samenwerking begon in te zien. Luttele uren nadat de exit polls een slecht beeld lieten zien voor PvdA en GroenLinks, ging al een petitie rond met als boodschap dat de partijen de handen ineen moesten slaan. Deze petitie kwam van de organisatie RoodGroen, een groep PvdA'ers en GroenLinksers die vanuit de leden een fusie wil forceren, en kreeg meteen duizenden handtekeningen. De partijleiders van PvdA en GroenLinks beloofden tijdens de regeringsvorming dat ze niet zonder elkaar zouden regeren. Het kostte hun regeringsdeelname, maar ze hielden elkaar vast. De twee presenteerden daarna een akkoord om gezamenlijk oppositie te voeren. Kamerleden begonnen zo nauw samen te werken dat ze regelmatig namens de collega van de andere partij in de Tweede Kamer spreken.

In 2019 werd de lancering van de online stemwijzer uitgesteld omdat PvdA en GroenLinks precies dezelfde antwoorden hadden.

De reden dat het hier alleen om PvdA en GroenLinks ging, is overigens simpel: ze waren de enige twee die echt aan zo'n project wilden starten. De partijen groeiden de afgelopen jaren naar elkaar toe. GroenLinks begon zich meer op sociaaleconomische thema's te focussen, terwijl PvdA naar links opschoof om het besparingsbeleid van de regering Rutte II achter zich te laten. In 2019 werd de lancering van de online stemwijzer zelfs uitgesteld omdat de twee partijen precies dezelfde antwoorden hadden. Partijen als de SP, Partij voor de Dieren en de radicaal-linkse BIJ1 zagen zich als te verschillend en zeiden 'nee bedankt'. Ook D66 had geen interesse en besloot zonder de twee rood-groene partijen te regeren.

Echter, niet alle leden stonden blij te springen met deze ontwikkelingen. Bij PvdA dromen veel leden ervan de oude arbeiderskiezer 'terug' te winnen en ze zijn bang dat dat niet kan met de hoogopgeleiden van GroenLinks. Bij GroenLinks zijn leden bang dat PvdA klimaatverandering niet serieus neemt en rekenen ze de partij het besparingsbeleid van de regering Rutte II nog hard aan. Ironisch genoeg beschuldigen de tegenstanders in beide partijen de ander ervan neoliberaal te zijn, en niet genoeg links of sociaal. Overigens is deze oppositie vooral gecentreerd bij oudere generaties. De jongerenafdelingen van zowel PvdA en GroenLinks zijn voor een fusie. Dit is niet gek als je je bedenkt dat Nederland al ruim twintig jaar wordt geregeerd door een centrumrechtse premier en snakt naar een politieke omwenteling. Ikzelf ben geboren in 2002 en heb nog nooit in mijn leven meegemaakt dat een linkse partij een nationale verkiezing won.

De belangrijkste stemming op het recente congres was het wijzigen van de partijstatuten die een gezamenlijke lijst voor de volgende Tweede Kamerverkiezingen zou toestaan.

Toen in april 2022 beide partijen het plan voorstelden om de senaatsfracties samen te voegen, barstte de discussie los. Vooral bij PvdA was het een komen en gaan van partijprominenten die voor of tegen waren. Daarentegen was de uitslag uiteindelijk niet spannend. Bij GroenLinks stemde 80% van de leden in een intern referendum voor de fractiefusie in de senaat. Bij PvdA stemde 77% van de leden op het congres voor. In februari 2023 hielden de twee partijen zelfs een gezamenlijk congres en ook hier werden stappen gezet richting hechtere samenwerking. Leden stemden ervoor dat PvdA en GroenLinks met een gezamenlijk programma de Europese Parlementsverkiezingen van volgend jaar ingaan. Maar de belangrijkste stemming was het wijzigen van de partijstatuten die een gezamenlijke lijst voor de volgende Tweede Kamerverkiezingen zou toestaan. Deze werd met een grote meerderheid goedgekeurd.

Alhoewel het nog niet officieel is, wijst veel uit dat het idee van linkse blokvorming na decennia eindelijk meer dan een gedachtewolk wordt. Het zou niet meer dan logisch zijn dat na een fractiefusie in de senaat ook eenzelfde volgt in de Tweede Kamer. Als de partijleiders Attje Kuiken (PvdA) en Jesse Klaver (GroenLinks) worden gevraagd over een volledige partijfusie, geven ze een nietszeggend antwoord. Ze kijken elkaar dan wel glimlachend aan waardoor je al weet dat er in die richting wordt gewerkt. Deze verstandhouding tussen beiden, als een hecht duo, is deels waarom blokvorming nu wél lukt. PvdA en GroenLinks zijn nu in de Tweede Kamer even groot – met ieder negen en acht zetels – en zo gedragen de partijleiders zich ook, door zoveel mogelijk samen te doen. Tevens wordt er door niemand met enige betekenis in de partijen gesproken over wie de gezamenlijke minister-presidentskandidaat kan zijn door telkens naar de beleidsvoorstellen te wijzen. Alles om het vermoeden dat fusie eigenlijk een opportunistische overname van de ene partij door de andere is, te ontkrachten.

Minister-president Rutte begint in de provinciale verkiezingscampagne PvdA en GroenLinks af te zetten als de grote vijand.

Ook andere partijen beginnen in deze samenwerking te geloven. Zo begint minister-president Rutte de provinciale verkiezingscampagne door PvdA en GroenLinks af te zetten als de grote vijand. De 'linkse wolk' noemde hij hen en riep rechtse kiezers op VVD te stemmen. De rood-groene partijen mochten niet de meeste stemmen halen en daarmee de grootste senaatsfractie worden. De nieuwe provinciale parlementen verkiezen namelijk een nieuwe Nederlandse senaat in mei. Voor nu is dit een doorzichtige truc om kiezers naar zich toe te trekken. Maar met zicht op Tweede Kamerverkiezingen – die door onenigheid onder de regeringspartijen wel eens snel zouden kunnen komen – heeft VVD wel iets te vrezen. Realistisch heeft een combinatie van PvdA en GroenLinks de grootste kans om Rutte na nu al 13 jaar te onttronen als minister-president. Dit kan gemakkelijker gaan nu VVD krimpt en kiezers verliest aan de rechts-populistische Boer Burger Beweging en JA21. Bovendien bestaat de angst dat, als PvdA en GroenLinks de volgende minister-president leveren, het politiek landschap zich tot een polarisatie van centrumlinks tegen populistisch-rechts omvormt – met een irrelevante VVD klem ertussenin.

Zo past Nederland in een rijtje van landen waar links nauw met elkaar samenwerkt, een eigenschap waar de linkse beweging in Europa niet bepaald bekend om staat. In Frankrijk ging links vorig jaar al gezamenlijk de parlementsverkiezingen in en beroofde president Macron van zijn meerderheid. In Spanje en Italië beginnen allerlei ideeën over hechte samenwerking ook te broeien. Allemaal hebben ze als doel om de dominantie van rechts te voorkomen of te doorbreken. De vraag die nu rest: waarom komt er in Vlaanderen niets van de grond? Weliswaar zijn de electorale contexten erg anders en is kartelvorming wellicht niet nodig. Maar bedenk eens wat er mogelijk zou zijn als linkse partijen elkaar zouden vasthouden in plaats van elkaar te bestrijden of al voor de verkiezingen ministerposten te verdelen met N-VA? Nederland is voor N-VA al gidsland. Maar dat kan het voor links in Vlaanderen binnenkort misschien ook zijn.

• column
• Nederland
• PvdA
• GroenLinks