Ze zeggen dat de eerste zin van je eerste column de moeilijkste is. Wel, die heb ik nu gelukkig achter de rug. Toch heb ik een voorgevoel dat de volgende zinnen net zo moeilijk zullen zijn.

Waarom – zal je, beste lezer, je misschien afvragen – is het schrijven van deze column niet gemakkelijk? In mijn eerste column wil ik het namelijk hebben over de betekenis van poëzie, en waar taal toe in staat is. En is er niet een moeilijker onderwerp om over te schrijven dan dat? Zeker in deze tijden; waar er een hevige strijd woedt om het gebruik van de officiële taal. Daar komt ook nog eens bij dat het ellenlange werk van dichters hopeloos niet mediageniek is.

Dat vond ook mijn grote heldin Wisława Szymborska, de Poolse dichteres die deze maand elf jaar geleden onze wereld verliet. Dat vertelt ze in haar speech The Poet and the World, toen ze de Nobelprijs voor Literatuur in ontvangst mocht nemen. In The Poet and the World beschrijft Wisława Szymborska hoe ze vaak droomt over scenario's die onmogelijk kunnen uitkomen. Zo stelt ze zich voor hoe het zou zijn om met de dichter Ecclesiastes te praten, die wij vandaag kennen als de schrijver van de gevleugelde woorden: 'Er is niets nieuws onder de zon'.

Szymborska zou de dichter graag bij de hand pakken, en vragen of het wel klopt wat hij beweert: hijzelf was toch 'nieuw' toen hij geboren werd onder de zon? En de gedichten die hij schreef? Er is niemand anders die deze woorden voor hem heeft opgeschreven. Szymborska denkt niet dat Ecclesiastes zou antwoorden met: 'Ik heb niets nieuws meer onder de zon om toe te voegen. Alles heb ik al gezegd.' Ze gelooft dat er geen enkele dichter is die dat kan beweren, zeker niet zo'n grote schrijver als Ecclesiastes.

Alles –
Een schaamteloos woord, opgeblazen van hoogmoed.
Het moet tussen aanhalingstekens staan.
Het doet alsof het niets overslaat,
Alsof het bijeenbrengt, omvat en inhoudt en heeft.
Maar intussen is het niet meer dan
een flard vol tumult
(Wislawa Szymborska, uit 'Het moment')

Zelf heb ik me ook vaak ingebeeld hoe het zou zijn om mijn heldin Wisława Szymborska te ontmoeten, ook al is dat fysiek niet meer mogelijk. Ik heb eens een foto van haar gezien waarop ze lijkt te wachten op iemand; ze leest met een diepe frons uit een wit, klein notitieboekje. Aan haar tafel staan verschillende lege kopjes koffie. Het scenario in mijn verbeelding van hoe ik haar zou tegemoetkomen. Het zou voor mij een droom zijn die uitkomt, toch is het misschien beter zo.

Toen de Nederlandse-Irakese dichter Rodaan Al Galidi voor een hongerloontje in een bakkerij in Jordanië werkte, was een Arabische dichter die hij erg bewonderde toevallig één van zijn klanten. Spontaan begon hij een gedicht uit zijn hoofd te reciteren, maar de Arabische dichter in kwestie verliet vlug beschaamd de zaak. Sindsdien weet Al Galidi dat er een grote kans bestaat dat je teleurgesteld zult zijn eens je je grote held ontmoet. Achteraf gezien vindt hij dat niet meer dan logisch, want het mooiste aan een schrijver zijn zijn gedachten en die kun je terugvinden op papier.

In Irak gebruiken mensen een vage vorm als poëzie om te kunnen ontsnappen aan de machthebbers.

Al Galidi zelf begon op een intuïtieve manier gedichten te schrijven. In zijn thuisland Irak zijn mensen niet vrij om hun eigen gedachten te verwoorden. Ze gebruiken daarom een vage vorm als poëzie om te kunnen ontsnappen aan de machthebbers.

Zo was het ook voor mijn grote heldin Wislawa Szymborska die in haar jonge jaren onder het juk van het communistisch regime moest leven. Door op een eenvoudige manier over dagdagelijkse thema's te schrijven, liep ze Stalin niet voor de voeten. Op een slimme manier ontsnapte ze aan de censuur die werd opgelegd aan kunstenaars. Toch slaagde ze erin om tussen de regels door kritiek te geven op het regime.

De Amerikaanse schrijfster Toni Morrison vergeleek taal met een vogel in de hand. De hand die de vogel vasthoudt, is zelf verantwoordelijk voor hoe die de vogel behandelt. Blijft de vogel in leven of niet? Voor Toni Morrison is een dode taal niet enkel een taal die niet meer gesproken wordt. 'Het is een onbuigzame taal die tevreden is met het bewonderen van haar eigen verlamming'. Zoals officiële taal, die enkel in stand wordt gehouden met als doel de eigen exclusiviteit en dominantie.

Gebruikers van onbuigzame taal zijn niet meer in staat om genuanceerd en complex te redeneren, in ruil daarvoor kennen ze enkel dreiging en onderwerping.

Maar ook andere taal, zoals geestdodende media, de trotse taal van academici, de kwaadaardige taal van recht-zonder-ethiek, of de taal die dient om minderheden te vervreemden en die racisme verbergt in haar wang. Gebruikers van deze onbuigzame taal zijn niet meer in staat om genuanceerd en complex te redeneren, in ruil daarvoor kennen ze enkel dreiging en onderwerping.

• column
• taal
• poëzie