Je smartwatch trilt. Je verwacht een melding van een Whatsappje dat binnenkomt of een herinnering: bewegen maar. Het is niet je stappendoel waar je een melding van krijgt, maar een geautomatiseerde melding van je baas. Je hebt nog niet voldoende in volle concentratie gewerkt en moet die week alvast een uur langer werken. Zonder extra vergoeding. Klinkt absurd? De technologie bestaat en wordt al toegepast. Ik geloof dat Artificiële Intelligentie (AI) op de werkvloer een win-win kan zijn, maar dan moeten we ook durven kijken naar de valkuilen. Digitale vooruitgang mag niet leiden tot sociale achteruitgang. Daarom pleit ik voor nieuwe regels die werknemers beschermen.

De meeste voorbeelden vandaag voorspellen niet veel goeds. Bedrijven houden bij hoe lang werknemers bellen, hoe lang medewerkers erover doen om een mail te typen en registreren alle aanslagen op een toetsenbord. Amazon monitort constant hun magazijniers en bezorgers. Het AI-systeem meet de productiviteit en pauzes van elke medewerker, stuurt automatisch waarschuwingen, doet aan gezichtsherkenning en kan zelfs ontslaan wanneer de werknemer de quota niet haalt of niet vrolijk genoeg bezorgt.

Bedrijven houden bij hoe lang medewerkers erover doen om een mail te typen en registreren alle aanslagen op een toetsenbord.

Samen met het verplicht telewerk, explodeerde de verkoop van monitoringssoftware. Hoewel de verkoop boomt, zijn er enorme risico's aan verbonden. Een doorgedreven controledrang overschaduwt de positieve kanten. Door deze nieuwe technieken van geautomatiseerd management wordt het volledige doen en laten van werknemers tot in het kleinste detail beïnvloed.

Wat nog meer zorgen baart: we hebben geen flauw idee hoe vaak en op welke manier AI al wordt ingezet in ondernemingen. Het blijft ook onduidelijk of die intensieve monitoring legaal is. Als werknemers er al van op de hoogte zijn, durven zij geen klacht in te dienen uit angst het voordeel van telewerk te verliezen. De Europese Stichting tot verbetering van de levens- en arbeidsomstandigheden (Eurofound) zegt zelfs dat intensieve monitoring mogelijks de prijs is die werknemers moeten betalen om te mogen telewerken.

Uit cijfers blijkt dat werknemers die prijs niet zomaar willen betalen. 25 procent wil zelfs een loonsvermindering aanvaarden om digitaal toezicht te ontwijken. AI blijkt geen magische oplossing te zijn die vanzelf leidt tot een productieve en gelukkige werkvloer. Dergelijke doorgedreven controle leidt vooral tot meer stress, minder jobtevredenheid en meer spanning tussen personeelsleden. Terwijl een aangename werkomgeving met tevreden personeel bewezen productiever is.

De verhalen van medewerkers die al geconfronteerd worden met AI op de werkvloer lijken het doembeeld over verdere digitalisering te bevestigen. Maar er schuilt ook een potentieel in AI-toepassingen om werk productiever en werkbaar te maken. Neem nu sportfabrikant Nike in Ham. Ze zetten smartwatches in om musculoskeletale aandoeningen bij magazijniers tegen te gaan. Zo gaat productiviteit samen met de gezondheid van de magazijniers.

Het gebruik van AI kan voordelen bieden door een correctie invulling op de werkvloer. Het kan bedrijfsprocessen verbeteren, arbeid werkbaarder maken en zelfs leiden tot beter welzijn voor werknemers.

Er bestaat alleen nog geen duidelijk wettelijk kader dat de voordelen voor zowel werkgever als werknemer verankert.

Er bestaat alleen nog geen duidelijk wettelijk kader dat de voordelen voor zowel werkgever als werknemer verankert. Om niet in de valkuilen te trappen moeten we nu schakelen, want de bestaande kennis en regels schieten tekort. De Europese regels rond GDPR voldoen niet. Ze gaan over individuele rechten, niet over de collectieve. Wat er kan en mag op vlak van dataverzameling en -verwerking op de werkvloer is niet duidelijk. Ook de CAO's die het gebruik van dataverzameling en algoritmes op het werk regelen, missen de essentie. In welke mate en op welke manier werkgevers data mogen verzamelen en verwerken van hun werknemers blijft een grijze zone. Ook het toezicht en inspraak door werknemersorganisaties is beperkt. Als ze al betrokken worden, moeten ze vertrouwd zijn met AI om de gevolgen ervan te kunnen inschatten.

Het is tijd om de onzekerheid die gepaard gaat met AI te stoppen. Werknemers en werkgevers hebben nood aan een duidelijk kader waarbinnen AI de werkomgeving kan optimaliseren.

Ten eerste vraagt dat transparantie over de gebruikte technologie: hoe wordt deze ingezet en wat zijn nog opties? Maar ook voor de werknemers: op welke manier krijgen zij inspraak in het gebruik ervan? Hoe kunnen externe experts werknemers en werkgevers wegwijs maken in deze nieuwe mogelijkheden?

Als tweede is het belangrijk dat beslissingen die mede bepaald worden door menselijke waarden niet genomen mogen worden door een systeem op basis van AI. Ik denk aan promoties, ontslag of aanwervingen. Dat gaat niet alleen over privacy, maar ook over het waarborgen van sociale rechten en menselijke waardigheid.

Dankzij Lieven Scheires nieuwe zaalshow vindt AI ondertussen ingang in Vlaanderen en Nederland. Zijn boodschap is duidelijk: we weten niet wat de toekomst brengt op vlak van technologische innovatie en ontwikkeling. Het gaat snel, maar AI onderzoek is zoals alchemie. Je mengt stoffen met elkaar en hoopt dat er iets gebeurt. Soms is dat teleurstellend, de andere keer bekom je magie. Maar computers toveren niet zelf. We moeten klaar zijn voor de valkuilen. Digitale vooruitgang mag niet leiden tot een sociale achteruitgang. Laten we er samen voor zorgen dat de digitale evolutie synoniem staat voor een ethisch en sociaal rechtvaardige toekomst.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 3 (maart), pagina 46 tot 47

• AI
• arbeid
• werknemers