We hebben geen gemakkelijke jaren achter de rug. Opeenvolgende economische crisissen, Brexit, klimaatverandering, pandemie en het grootste gewapende conflict op het Europese vasteland sinds de Tweede Wereldoorlog, zijn maar enkele voorbeelden van de moeilijkheden waarmee we geconfronteerd werden. In zo'n turbulente tijden rijst al snel de vraag: Hoe zijn we hier in godsnaam terechtgekomen?'

De zoektocht naar dat point-of-no-return hoeft niet alleen voer te zijn voor amusante avondvullende discussies, maar ook voor het meer serieuze academische werk. Dat bewijzen Yannis Skalli-Housseini en Luk Van Langenhove in hun magistrale boek, De erfenis van 1947 (ASP, 2022). Het is de biografie van een welhaast vergeten jaar, waarin toch talloze geopolitieke kantelpunten plaatsvonden. Een scharnierjaar waarin de fundamenten gelegd werden voor de naoorlogse wereldordening, waarvan de gevolgen vandaag nog steeds voelbaar zijn.

RELAAS VAN EEN SCHARNIERJAAR

Skalli en Van Langenhove vatten hun biografie aan met een reflectie over het samenspel van lange- en kortetermijnontwikkelingen die de weg plaveiden naar 1947. Wat betreft langetermijnontwikkeling valt het ontstaan van het concept van de soevereine staat volgens hen niet te overschatten. Het zorgde voor de opkomst van het nationalisme en het industrieel kapitalisme dat uiteindelijk ook tot een grotere technologisering van de wereld leidde. Als belangrijke kortetermijnontwikkeling focussen de auteurs op de periode rond de Tweede Wereldoorlog, waarin de geallieerde overwinnaars de kans grijpen om een nieuwe wereldordening uit te tekenen tijdens hun talloze historische samenkomsten in Teheran, Jalta of Potsdam.

Vervolgens ontvouwt zich een chronologische relaas van het jaar op het ritme van de vier seizoenen. Wat volgt is een zeer erudiet en rigoureus onderzocht verhaal dat op onnavolgbare wijze contradicties blootlegt tussen idealistische federalistische congressen in Zwitserland en de bloedige onafhankelijkheidsstrijd in Indonesië. Tegelijkertijd slagen Skalli en Van Langenhove er wonderwel in om hoofd- en bijzaak te onderscheiden en zich niet in detail te verliezen. Dat is vooral dankzij de intelligente manier waarop het verhaal gestructureerd is. De vier grote geopolitieke verhaallijnen die 1947 domineren, vormen het ruwe analytisch kader – de bril waardoor we de gebeurtenissen moeten bekijken en trachten te begrijpen. Al kon de spelmetafoor die nu pas op het einde van het boek wordt geïntroduceerd, vroeger in het boek gebruikt worden, om reeds vanaf het begin de gebeurtenissen te helpen kaderen.

In 1947 is de Sovjet-Unie nog volop bezig met de ontwikkeling van een eigen kernwapen.

De eerste verhaallijn behelst de definitieve consolidatie van de Verenigde Staten als absolute wereldleider, op de hielen gevolgd door de Sovjet-Unie. In 1947 is de Sovjet-Unie namelijk nog volop bezig met de ontwikkeling van een eigen kernwapen. Het tijdperk van bipolariteit en Koude Oorlog (een term waarvan de auteurs het ontstaan toewijzen aan niemand minder dan George Orwell) breekt aan. Ten tweede krijgt de naoorlogse multilaterale politieke en economische architectuur, vorm: van de Bretton Woodsinstellingen tot UNESCO. Ten derde barst de strijd om invloedsferen tussen de twee grootmachten los. Nergens komt dit meer tot uiting in 1947 dan in de veelvuldige discussies rond de 'Duitse kwestie'. Tot slot speelt ook het verhaal van de dekolonisatie. De nationale bevrijdingsstrijd van de zij die onder het juk van de kolonisatie leefden, luidden het definitieve einde in van de Franse en Britse koloniale imperia.

EEN WERELDORDENING VOOR HET ANTROPOCEEN

Voor de niet-historici die het boek oppakken, Skalli en Van Langenhove kijken in de laatste hoofdstukken ook naar het heden en de toekomst door dieper in te gaan op hoe die wereldordening stilaan ontrafelde en waar we vandaag staan. Want, zoals ze schrijven: 'We kunnen niet naar het verleden kijken zonder ook het heden een rol te laten spelen.'

Doorheen het boek zal de lezer waarschijnlijk een omineus gevoel overvallen dat veel van de verhalen ook vandaag plaats (zouden kunnen) vinden. Het wedervaren van de SS President Warfield (later omgedoopt tot de Exodus 1947) toont perfect aan hoe we er in Europa al vele decennia niet in slagen om op humane wijze om te gaan met vluchtelingen. Zelfs niet met de slachtoffers van één van de meest gruwelijke episodes uit onze continentale geschiedenis, de Holocaust. Laat staan dat we onze eigen rol in het ontstaan van de 'Palestijnse Kwestie' erkennen.

Een opvallende terugkerende factor in het verhaal van 1947 is de mate waarin klimaat, als externe factor, de geopolitiek in een stroomversnelling kan brengen.

Een andere, opvallende terugkerende factor in het verhaal van 1947 is de mate waarin klimaat, als externe factor, de geopolitiek in een stroomversnelling kan brengen. 1947 was een jaar van klimaatuitersten, met een ijskoude winter, gevolgd door een nat voorjaar en een gortdroge zomer. Zou het Marshallplan ooit tot stand zijn gekomen zonder de klimatologische omstandigheden die Europa naar de rand van de afgrond duwden? Ook in 2022 bleek het klimaat zowel een vloek als een zegen. Door een cynische speling van het lot heeft de klimaatcrisis in Europa door een moeilijke, maar relatief warme, winter geloodst, waardoor we minder beroep moesten doen op Russisch gas. De zomer in Europa werd afgelopen jaar dan weer getekend door de ene hittegolf na de andere. Dat de klimaatcrisis één van de grote uitdagingen en geopolitieke hangijzers wordt waarmee we geconfronteerd zullen worden, staat in ieder geval vast.

Het siert de auteurs dat ze zich in de laatste hoofdstukken onthouden van normatieve uitspraken over hoe een ideale wereldordening er dan wel zou moeten uitzien. Hoogstens reiken ze de (nieuwe) spelers en speelvelden aan die mee de wereldordening van morgen vorm zullen geven. Dat we in een tijdperk van verandering leven, voelen we allicht allemaal wel aan. Maar waar die verandering toe zal leiden, is nog onmogelijk te zeggen. Dat we echter steeds meer in de richting evolueren van wat de Indisch-Canadese academicus Amitav Acharya een 'multiplex' wereldordening noemt, is duidelijk. Het gaat om een meer divers en pluralistisch, maar ook meer gefragmenteerd geopolitiek speelveld, waarin plaats wordt gemaakt (of opgeëist) voor de ideeën en belangen van actoren die zich buiten traditionele geopolitieke machtscentra bevinden. Of het beter wordt, valt niet te zeggen. Anders, dat wel.

DE MÜNCHEN SPEECH

Wanneer historici binnen 75 jaar dezelfde oefening maken over de huidige tijdsperiode en het bilan opmaken van een tijd gekenmerkt door de opeenvolging van crises, wordt het ongetwijfeld moeilijk kiezen tussen jaartallen en exacte gebeurtenissen die een Stunde null betekenden. Maar als suggestie voor toekomstige historici kan deze gebeurtenis misschien tellen:

Op 10 februari 2007 gaf de Russische president Vladimir Poetin een profetische speech op de veiligheidsconferentie in München, het 'Davos voor defensie'. Een toespraak die geschiedenis is ingegaan als de München speech, waarin hij de unipolaire dominantie van de VS en de expansiedrang van NAVO hekelt. Volgens Poetin was het 'unipolaire model niet alleen onaanvaardbaar, maar ook onmogelijk.' Het model leidde volgens hem enkel tot meer conflict en daarom vroeg hij om een herziening van de mondiale veiligheidsarchitectuur. Met deze speech in het achterhoofd, lezen de daaropvolgende jaren als een relaas van gemiste kansen, wederzijds onbegrip en onwil om samen die nieuwe architectuur uit te bouwen, die uiteindelijk allemaal zouden culmineren in de afschuwelijke oorlog die vandaag wordt uitgevochten in Oekraïne. Niet voor het eerst, zo leert De erfenis van 1947 ons, wordt een regio, een land, een bevolking, geofferd op het altaar van de grootmachtenpolitiek.

Skalli en Van Langenhove spinnen op uiterst lezenswaarde manier een ragfijn biografisch web van het jaar 1947. In Vlaanderen zijn er niet veel academische auteurs die op zo'n natuurlijke en feilloze wijze weten te laveren tussen diepgaande structurele historische analyse en amusante anekdotiek. Het is niets minder dan een absolute krachttoer. Van Langenhove is uiteraard al geruime tijd een gevestigde waarde in het politiek-wetenschappelijke landschap in Vlaanderen, maar met Skalli-Housseini hebben we er een nieuwe gezaghebbende stem in (historische) geopolitieke analyse bijgekregen.

Mathieu Blondeel

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 3 (maart), pagina 79 tot 81