Karl Polanyi is vandaag één van de populairste theoretici onder sociale wetenschapers. Toch blijft zijn invloed beperkt in het publieke debat. Jurgen Masure brengt met zijn Mens voorbij markt daar verandering in. Hij brengt een erg toegankelijke, polanyiaanse analyse die de klimaatproblematiek, de opkomst van antidemocratische en autoritaire extreemrechtse bewegingen en economische onrechtvaardigheid met elkaar verbindt.

Masure vindt in het denken van Polanyi 'een handige toolbox om de huidige crises te begrijpen' (p.10). De reden waarom Masure het denken van de Hongaarse economische historicus en antropoloog zo geschikt vindt om de huidige staat van de wereld beter te begrijpen,is omdat Polanyi's denken in staat is om de logica van marktkapitalisme te verbinden aan de opkomst van antidemocratische en autoritaire bewegingen, de klimaatproblematiek en economische onrechtvaardigheid. Vergelijkingen tussen het heden met de jaren 1930 zijn nooit ver weg en Polanyi's ideeën kregen dan ook in die context vorm. In The Great Transformation (1944), Polanyi's bekendste werk, stelde hij dat 'om het Duitse fascisme te begrijpen, moeten we terugkeren naar het ricardiaanse Engeland'.

FICTIEVE KOOPWAREN

Masure's polanyiaanse toolbox bestaat uit twee centrale concepten uit Polanyi's werk die inning met elkaar verbonden zijn: 'fictieve koopwaren' en de 'dubbele beweging'. Polanyi identificeert drie fictieve koopwaren binnen het marktkapitalisme: arbeid, grond en geld. Het gaat hier niet toevallig over de productiefactoren, i.e. datgene waarmee zaken geproduceerd worden. Volgens Polanyi zijn het fictieve koopwaren omdat men ze behandelt alsof ze koopwaren zijn, terwijl ze eigenlijk niet geproduceerd worden met het doel ze te verkopen op de markt. Polanyi stelt dat 'arbeid slechts een andere naam is voor de activiteit die samengaat met het leven zelf die niet geproduceerd wordt om te verkopen'. Grond is volgens Polanyi 'een andere naam voor de natuur die de mens niet eens zelf produceert'. Tot slot is geld 'slechts een teken van koopkracht, die als een regel niet geproduceerd wordt, maar in het leven geroepen wordt via het mechanisme van bankieren en staatsfinanciën'.

Polanyi haalt het idee dat arbeid, grond en geld 'fictieve koopwaren' zijn vermoedelijk uit zijn deelname aan het 'socialistische rekendebat'. In dat debat over de haalbaarheid van een socialistische economie, beweerde Ludwig von Mises dat een socialistische economie onmogelijk zou zijn omdat het de drie productiefactoren onttrok aan het marktmechanisme. Daardoor zou er geen functioneel prijsmechanisme kunnen spelen en zou er geen manier zijn om te bepalen wat geproduceerd moet worden en hoe het geproduceerde verdeeld moet worden. Voor Mises kan een economie maar werken met een dergelijk prijsmechanisme.

Polanyi nam Mises denken gedeeltelijk over. Hij aanvaarde dat een markteconomie – maar niet per se een economie tout court – alleen kan werken indien alle productiefactoren ook als koopwaren behandeld worden en aan het prijsmechanisme onderhevig worden gemaakt. Volgens Polanyi onthult die eis voor een goedwerkende markteconomie haar utopische karakter. Arbeid, grond en geld zijn immers geen handelswaren. Bovendien, leidt hun behandeling alsof ze koopwaren zijn tot destructieve effecten.

COMMODIFICATIE VAN NATUUR EN MENS

Het is op die manier dat Masure Polanyi's concept van de fictieve koopwarenvorm van grond operationaliseert voor zijn polanyiaanse analyse van de klimaatcrisis. Doordat de natuur moet worden behandeld als koopwaar, wordt ze primair een middel tot het generen van ruilwaarden in plaats van gebruikswaarden. Natuurlijke hulpbronnen zijn een goed waarover private individuen vrijelijk moet kunnen over beschikken in het najagen van de maximalisering van de behoeftebevrediging (pp. 67-70). Als bossen platbranden meer oplevert dan ze te bewaren, dan zullen de bossen branden.

Als bossen platbranden meer oplevert dan ze te bewaren, dan zullen de bossen branden.

Masure doet hetzelfde in het geval van economische rechtvaardigheid. Doordat arbeid(skracht) zich dient te gedragen als koopwaar dient arbeid daar te vloeien waar winstgevendheid het grootst is. In The Great Transformation stelt Polanyi met betrekking tot de fictieve koopwarenvorm van arbeid dat 'het niet aan de koopwaar is om te beslissen waar ze te koop wordt aangeboden, welk doel ze zou moeten dienen, aan welke prijs ze van handen zou moeten veranderen en op welke manier ze geconsumeerd of vernietigd moet worden'. Masure ziet dit terugkeren in de precarisering van hedendaagse arbeid en het platformkapitalisme waarbij de flexibiliteit van de arbeidskracht zo kenmerkend is (pp. 78-84).

Een kleine kritische noot is hier echter op zijn plaats. Masure heeft het in zijn bespreking van economische rechtvaardigheid vaak over distributieve rechtvaardigheid. Dat is echter niet Polanyi's insteek. Polanyi's insteek heeft eerder betrekking op relationele rechtvaardigheid. Het gaat niet over rijkdomsverdeling an sich. Het is de manier waarop mensen zich tot elkaar verhouden in een markteconomie die onrechtvaardig is. Omwille van de koopwarenvorm van arbeid worden arbeiders de speelbal van het kapitaal en marktmechanisme, in plaats van personen die zeggenschap hebben over hoe ze hun eigen tijd en energie kunnen gebruiken.

DUBBELE BEWEGING

Dit brengt ons tot het tweede element van de polanyiaanse toolbox: de dubbele beweging. Omwille van de utopische eis dat grond, arbeid en geld als koopwaren worden behandeld, zullen mensen volgens Polanyi hiertegen in opstand komen. Polanyi stelt dat het ideaal van de zelfregulerende markt immers niet kan bestaan 'zonder dat ze menselijke en natuurlijke substantie van de samenleving zou vernietigen'. Bijgevolg 'nam de samenleving maatregelen om zichzelf te beschermen'. Dit is wat we volgens Masure vandaag de dag ook zien. Masure merkt terecht op dat die protectionistische tegenbeweging niet noodzakelijk emancipatorisch hoeft te zijn, ze kan ook een reactionaire vorm aannemen zoals in het fascisme (pp. 87-90). Echter vergeet Masure, net zoals vele polanyianen, het tweede deel van de dubbele beweging. Polanyi voegt immers toe dat de protectionistische tegenbeweging 'de zelfregulatie van de markt ondermijnt, het industriële leven ontwricht en op die manier de samenleving op haar beurt in gevaar brengt'.

Volgens Polanyi is het fascisme niet louter een reactionair antwoord op het ontwrichtende karakter van het marktkapitalisme. Polanyi claimt dat het fascisme voortkomt uit het feit dat beweging en tegenbeweging ervoor zorgen dat de samenleving in een impasse komen. Aan de ene kant vereist de materiële reproductie van de samenleving een goede marktwerking aan de andere kant is die marktwerking net destructief voor haar mogelijkheidsvoorwaarden (de productiefactoren). In die context dient het autoritaire fascisme zich aan als een oplossing uit die impasse, dit via de totale onderwerping van het individu aan de collectieve nood tot maatschappelijke reproductie.

Een tegenbeweging kan deze destructieve dialectiek enkel doorbreken als ze ver genoeg gaat. Dit impliceert de volledige decommodificatie van grond, arbeid en geld. Masure merkt terecht op dat dit alleen kan als we 'de bestuursstructuur van de wereldeconomie als centraal doelwit nemen' (p.152). Desondanks blijft Masure's analyse steken op het niveau van de natiestaat, daardoor heeft hij te weinig aandacht voor de inbedding van natiestaat in de competitieve wereldmarkt. Volgens Polanyi lag de oplossing voor een nieuwe wereldorde in het 'regionaal plannen'. Een neo-polanyiaanse agenda zou zich bijvoorbeeld kunnen richten op het Europese niveau. Een niveau dat groot genoeg is om decommodificatie na te streven, een eigen koers te varen, en zich zo aan de logica van de wereldmarkt te onttrekken. Via het delen van technologie met andere regio's, zoals Afrika, zou ze een voortrekker kunnen worden van een nieuwe wereldorde gestoeld op regionale autonomie en wederzijds respect.

Louis Mosar

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 3 (maart), pagina 76 tot 78