'Het is een heel eenvoudige toxicologische berekening hoor: twee vermenigvuldigingen en een deling. Maar als je dit uitrekent, zie je meteen dat er iets mis is.'

'Bedankt voor de toelichting, ik ga het even navragen.'

Aldus de teneur van meerdere gesprekken met journalisten in het nog steeds nagalmende PFAS schandaal in Vlaanderen. Buiten enkele dappere (maar kleinere) publicaties, verdween dit deel van het gesprek steevast in de journalistieke vergeetput. Zelfs wanneer de frustratie hierover opzij wordt geschoven, blijft er een interessante maatschappelijke vraag liggen: Waarom zijn redacties plots 'wiskundig blind' als het over wetenschap gaat? Het is immers niet zo dat deze journalisten niet kunnen rekenen. Bij financiële informatie, inclusief complexe budgettaire zaken, is er immers veel minder terughoudendheid om dingen na te rekenen en eventuele problemen te benoemen. De absurde eenvoud van de 'PFAS berekeningen' duiden er op dat het over een cultureel fenomeen gaat, eerder dan over dyscalculie onder journalisten. Absurdisme valt niet te kloppen als onderzoeksinstrument bij culturele fenomenen.

POPPERIAANSE WETENSCHAP – EEN KRITISCHE BLIK

Om te begrijpen wat er aan de hand is, moet de term 'wetenschap' aan een milde dissectie worden onderworpen. Wetenschap komt, theoretisch, neer op een vaste methodiek om aan kennisverwerving over onze leefwereld te doen. Heden ten dage gebruiken we daarvoor, alweer in theorie, de methodologie zoals beschreven door Karl Popper. In deze Popperiaanse wetenschapsmethodiek moeten wetenschappelijke stellingen 'falsifieerbaar' zijn. Het moet zodanig geformuleerd zijn dat het tegendeel kan worden bewezen. En de daaruit volgende experimenten moet dan via observatie en statistische technieken uitgevoerd worden.

Alleen zitten er enkele stilzwijgende aannames in het Popperiaanse wetenschapswoud verborgen. Zo neemt Popperiaanse wetenschap impliciet aan dat elke wetenschappelijke (falsifieerbare) vraag in principe gesteld moet kunnen worden, tenminste in zoverre ze bijdraagt aan het vergroten van het begrip van onze leefwereld. Ook een zo goed als perfecte en open kennisdeling, inclusief wanneer de experimentele resultaten niet zijn wat gehoopt werd, wordt impliciet aangenomen. Sterker nog, alle Popperiaanse wetenschap zou zich in theorie moeten onderwerpen aan een maximale hoeveelheid kritische testen, precies omdat dit de sterkte ervan bepaalt. Het is dus niet zozeer een zoektocht naar 'de waarheid', maar een zoektocht naar wat het beste stand kan houden onder rigoureuze (wetenschappelijk-methodologische) kritiek. Als laatste verwerpt Karl Popper vrolijk de notie van 'autoriteit', ten voordele van kritisch maar volledig open debat.

DE ONTNUCHTERENDE PRAKTIJK

Alleen, zo lijkt 'wetenschap' in de praktijk hoegenaamd niet te functioneren. Toch niet wat onder het label 'wetenschap' gepresenteerd wordt in populaire pers. Het PFAS schandaal alleen al toont vrij helder en herhaaldelijk aan dat niet alle (falsifieerbare) vragen kunnen gesteld worden. Bovendien blijken onwenselijke onderzoeksresultaten en rapporten aan de lopende band weggeclasseerd te worden. Een kritische, Popperiaanse, bevraging blijkt bij herhaling gewoon niet mogelijk, zelfs als het opgeworpen argument gebaseerd is op een knullig eenvoudige berekening. Ook de manier waarop onderzoek wordt gefinancierd en de zwijgcontracten die daar al te vaak aan vasthangen vormen een overweldigende kracht richting 'wenselijke kennis en debat'. Voor zover er zelfs sprake was van een publiek debat, mocht dat enkel gevoerd worden door zorgvuldig omlijnde 'autoriteiten', waarbij redactie na redactie moest vaststellen dat zo goed als geen enkele onderzoeker verbonden aan een groot instituut werkelijk vrij kon spreken over de PFAS materie. Maar zelfs over die meta-observatie wordt niet bericht.

Zo goed als geen enkele onderzoeker verbonden aan een groot instituut kan werkelijk vrij spreken over de PFAS materie.

DE SCHIJNCONSENSUS VAN WETENSCHAP EN POLITIEK

Dat betekent dat we eigenlijk niet kijken naar de resultaten van een échte Popperiaanse wetenschapsmethodologie, zoals die aangeleerd wordt aan eerstejaarsstudenten, maar naar iets wat het best kan worden omschreven als pre-Popperiaanse 'consensuswetenschap'.

De term is complementair aan de observaties van Noam Chomsky in 'Manufacturing Consent', die stelt dat media en zelfs prominente intellectuelen zich regelmatig bezighouden met het vormgeven van de publieke opinie, waarbij er allerlei filters ontstaan tegen systemische kritiek. Daaraan zou, met name in Vlaanderen, kunnen worden toegevoegd dat een niet aflatende stroom van persberichten eigenlijk al hetzelfde effect kan sorteren. Dit vormt de basis van de 'consensusrealiteit' waarbinnen een maximale fractie van de bevolking gehouden moet worden, teneinde een zo frictieloos mogelijke maatschappij te verkrijgen. Anders gesteld, échte Popperiaanse wetenschap is noodzakelijkerwijs kritisch voor de status quo en inherent conflictueus, en dat vinden klassiek autoritaire machten allesbehalve nuttig.

Het zorgt soms voor behoorlijk potsierlijke taferelen, onder andere in het politiek-sociale 'consensusdebat'. In de actualiteit was er bijvoorbeeld Mark Elchardus die zonder enige gène kon beweren dat er een soort 'volkswil' bestaat én dat die uitgedrukt zou kunnen worden door referenda of door de 'meerderheid in een democratisch verkozen parlement'. Het rare hierbij is dat onderzoek na onderzoek aantoont dat er een hemelsbreed verschil bestaat tussen de 'inherente mening' van mensen en wat ze in hun stemgedrag uitdrukken, laat staan hoe die stemmen vervolgens vertaald worden in onze particratie. Anders gezegd, het resultaat van verkiezingen (in ons huidige systeem) houdt nauwelijks verband met de inherente ('echte') wil van individuele stemmen. De stelling van Elchardus is zelfs triviaal falsifieerbaar, want er is bijvoorbeeld een overweldigende 'volkswil' om behoorlijk daadkrachtig klimaatbeleid uit te voeren, maar dat komt op geen enkele manier tot uiting in het 'democratisch verkozen parlement'. De wetenschappelijke correcte houding is dus dat het parlement zulke volksvertegenwoordiging helemaal niet kan claimen. Dit vrij eenvoudig empirisch waarneembare feit wordt echter met man en macht uit het publieke debat en de consensusrealiteit gehouden. Als maar vaak genoeg 'volksvertegenwoordiger' en 'volkswil' wordt gezegd door 'experten', dan zal het wel waar zijn zeker? Helaas is het een perfect voorbeeld van anti-Popperiaanse 'wetenschap' en de consensustheorie van Noam Chomsky.

NOG MOEILIJKE VRAGEN

Tot daar het gemakkelijke deel van deze discussie. PFAS en verkiezingsquatch is immers kinderspel in vergelijking met sommige andere kennisdomeinen waar dezelfde dynamieken – het conflict tussen politiek-industriële belangen en Popperiaanse wetenschap – voor een ware sociale brandhaard zorgen. Daar liggen wetenschappelijke vragen te wachten die stuk voor stuk de impliciete regels van 'consensuswetenschap' breken en die, ongeacht hun experimentele resultaten, een bedreiging vormen voor autoriteiten. Sommige van die kennisdomeinen hangen onder een verpletterende stilte, maar vaker nog worden ze compleet geridiculiseerd.

Sommige kennisdomeinen hangen onder een verpletterende stilte, maar vaker nog worden ze compleet geridiculiseerd.

Zo past bijvoorbeeld de vraag of er bewoonbare planeten zijn in het heelal wél binnen de consensuswetenschap, maar de vraag of er eventueel al buitenaards leven tot in onze atmosfeer is geraakt niet. Hoewel de twee vragen bijzonder dicht bij elkaar liggen, kan het debat errond niet sterker verschillen. Ook alle wetenschappelijke vragen die kunnen gesteld worden over 'bewustzijnsverruiming' en -beïnvloeding vormen een vrij rechtstreekse bedreiging voor de status quo. Stel je immers voor dat er moleculen bestaan die enerzijds mensen verlossen van hun depressies, maar anderzijds ook een 'emotionele verbinding met de planeet' en een verzwakking van de moderne graaireflexen veroorzaken. Handig is dat niet binnen een industrieel machtsapparaat. Er is dan ook niets toevallig aan de (humoristische) suggestie van Abbie Hoffman, een legendarische vredesactivist, om LSD in het drinkwater van Chicago te stoppen tijdens de Democratische conventie van 1968.

DE WANKELE MUREN VAN DE CONSENSUSREALITEIT

Deze ruwe muren rondom de consensusrealiteit houden voor machthebbenden, naast evidente voordelen, ook flinke risico's in. Ze maken immers het Popperiaanse 'beschaafde debat' zo goed als onmogelijk, plaats makend voor een oeroud socio-cultureel machtsspel dat maatschappijen flink kan destabiliseren. Alles wat onder de mantel van dit type van taboe wordt gehouden, dreigt immers zijn eigen mythes, monsters en heksenjachten te kweken, waarbij het 'beter begrip van de werkelijkheid' alleen bij toeval soms dichterbij komt maar vaak gewoon nog verder gaat liggen. En wanneer de kloof in ons begrip van de werkelijkheid te groot wordt, durft daar wel eens geweld achteraan te volgen.

Hierbij wordt er door sommige 'wetenschappers' al te vaak vrolijk naar beneden gemept, ook al weten ze goed hoe financiering en toegang tot informatie actief onmogelijk wordt gemaakt voor outsiders. Maar dat houdt mensen dus niet tegen om op amateuristische wijze deze domeinen te bevragen. De maatschappelijke tegenbeweging die ontstond na de COVID-pandemie kan voor een groot deel toegewezen worden aan de hardhandigheid waarmee de consensusrealiteit gevormd en beschermd werd. En, nogmaals, wie er 'gelijk' had, heeft niet zo veel belang in deze. Het protest komt immers niet voort uit 'betere wetenschap', maar uit de niet-ingebeelde ervaring van dwingend consensusdenken.

ChatGPT doet 'spontaan' aan een soort geschiedenisvervalsing die niet zou misstaan in propagandaspecialist China.

De nabije toekomst belooft nog meer van dat. Onder andere de capaciteiten die ontwikkeld worden in genetische labo's en de razendsnelle opkomst van artificiële neurale netwerken, maar ook de manier waarop dit allemaal gebetonneerd wordt in de gewenste politieke consensus, kweekt haast automatisch een diep gevoel van onbehagen en tegenbewegingen. Fun fact: ChatGPT ontkent eenvoudigweg dat er ooit iemand heeft gesuggereerd LSD in drinkwater te gieten. Deze software doet 'spontaan' aan een soort geschiedenisvervalsing die niet zou misstaan in propagandaspecialist China, een effect waar je nu reeds in talloze fora paniek en woede over ziet ontstaan. Nadenken over waarom een statistisch taalmodel iets specifieks 'gelooft', doet immers ook nadenken over de reden waarom we zelf iets 'geloven'. De politieke hunkering naar een frictieloze maatschappij wakkert die argwaan alleen maar verder aan. Misschien gaf Karl Popper ons dus niet alleen een suggestie, maar ook een waarschuwing…

Let op, dit is geen pleidooi voor het anti-wetenschappelijk denken dat al te vaak het gevolg is van deze situatie, al is er begrip mogelijk voor de onderliggende verontwaardiging. Integendeel, het is net een pleidooi om het wetenschappelijke debat op een véél hoger niveau te tillen. Taboeloos, kritisch en toegankelijk, ook als dat schuurt.

• column
• wetenschap
• PFAS