In deze soms wat sombere tijden is een positief pleidooi meer dan welkom. We staan als samenleving voor immense uitdagingen. We mogen niet verzanden in pessimisme. We moeten uitgaan van hoop en herstel. Alleen op deze manier kunnen we er samen voor zorgen dat we een betere wereld creëren voor de volgende generaties. Daar geloof ik steevast in.

Maar we maakten er wel een flink boeltje van. Zo is de klimaatopwarming het gevolg van een economie die zich in de loop van de 19e en vooral de 20e eeuw onttrok aan de samenleving. Het primaat van de markt zorgde ervoor dat de rest, haast ondergeschikt, maar te luisteren en te volgen had. Willen we de economie weer ten dienste laten staan van de samenleving, en niet omgekeerd, dan zal een ware ecologische, democratische, economische en politieke omwenteling de enige uitweg zijn.

Want het marktfundamentalisme en neoliberale denken hebben ons te lang vervreemd van datgene wat telt. Een nieuw verhaal dient zich aan. In mijn boek vertrek ik vanuit het denkkader van de Hongaars-Oostenrijkse econoom Karl Polanyi. Polanyi is zo'n typische bekende onbekende econoom. Je hebt van die namen die klinken als een klok. Nietzsche! Oh ja, de nihilist. Marx! Oh ja, de communist. De Beauvoir! Oh ja, de feministe. Maar als je de naam Polanyi laat vallen, dan is de reactie vaak: 'Wacht, dat zegt mij iets.' Vaak kennen mensen zijn jongere, wat bekendere broer, Michael Polanyi. Michael was een ongelofelijke alleskunner. Maar Karl zeker ook. Karl is bekend, maar nog té onbekend.

SOLIDARITEIT EN VRIJHEID

Polanyi zijn denken is de laatste jaren aan een opmars bezig. In zijn boek The Great Transformation uit 1944 beschrijft hij de opkomst van de markteconomie in de 19e eeuw en de verwoestende gevolgen daarvan voor de samenleving en het milieu. Polanyi noopt ons om een breder vizier te hanteren. Hij koppelde de logica en de gevolgen van marktfundamentalisme aan de opkomst van het fascisme, nazisme en totalitaire bewegingen, het klimaatprobleem en economische onrechtvaardigheid. U leest het: zijn denken is ontzettend relevant.

Kort gezegd: Polanyi trachtte te achterhalen hoe het in godsnaam mogelijk was dat het nazisme en fascisme konden opkomen. 'Om het Duitse fascisme te begrijpen, moeten we teruggrijpen naar het Engeland van Ricardo', is een van zijn bekendste uitspraken. Hij stelt vast dat die opkomst kwam door een op hol geslagen marktkapitalisme. Maar wat heeft dat met ons klimaat te maken, hoor ik u al denken?

Polanyi toont aan hoe de mens (als arbeider), het land (als grondstof) en het geld (via speculatie) een verhandelbaar goedje werden, meer niet.

Wel, Polanyi toont aan dat het kapitalisme en het marktfundamentalisme zo konden groeien omdat ze erin slaagden de mens (als arbeider), het land (als grondstof) en het geld (via speculatie) te commodificeren. Ze werden een verhandelbaar goedje, meer niet. Dat zorgde voor een tegenbeweging, een tegenreactie. Volgens hem lag die tegenbeweging enerzijds in het (massa)socialisme en anderzijds het fascisme. Maar het fascisme overwon, met als gevolg: een totalitarisme en een wereldoorlog.

Polanyi waarschuwt bovendien dat markten zonder regulering rampzalig kunnen zijn voor de samenleving. Hij gebruikt daarin vrijheid als leidmotief. De markteconomie is een bedreiging voor de vrijheid van individuen en gemeenschappen. Alles wordt omgezet in koopwaar die kan worden verhandeld op de markt. Sociale relaties, tradities en het milieu raken ondergeschikt aan de ijzeren wetten van de economie. Dit leidt tot een verlies van autonomie en vrijheid voor individuen en gemeenschappen, omdat ze gedwongen worden om zich aan te passen aan de vereisten van de markt om te kunnen overleven.

Daardoor is sociale (en dus ook ecologische) bescherming van primordiaal belang. Een stringent marktdenken (oftewel: een marktfundamentalisme) leidt tot de sociale en ecologische desintegratie van de samenleving. De economie moet worden onderworpen aan sociale en politieke controle, waarbij de balans tussen markt en samenleving herstel dient te worden. De economie moet ten dienste staan van de menselijke behoeften en niet andersom.

NAAR EEN ANDER DNA VAN DE SAMENLEVING

Ik zei al dat we door Polanyi een breed vizier kunnen hanteren. Dat doe ik ook in mijn boek. Ik heb het daarom niet alleen over klimaatverandering, maar ook over het stoppen van extreemrechts, het cryptospook, de wooncrisis, de stikstofcrisis in Nederland, en ga zo maar door. Zelf hang ik de hypothese aan dat we, willen we de stijgende temperatuur bedwingen, het DNA van onze samenleving moeten aanpassen. En snel.

Ik bedoel daarmee het volgende. Het marktfundamentalisme en het neoliberalisme hebben de afgelopen decennia lelijk huisgehouden. Willen we daar wat tegenin brengen, dan moeten we beginnen bij het begin: bij de grondslag van 'het systeem'. Want: we hebben nood aan een systeemverandering, geen klimaatverandering. Dat doe je dus door naar de krijtlijnen te gaan kijken. De contouren van het huidige systeem werden in de 16-17e eeuw uiteengezet door denkers zoals Thomas Hobbes en John Locke. De krijtlijnen van onze markteconomie liggen in de sociaal contract theorie.

Die politieke filosofie en theorie vormt de basis van hoe wij ons rechtssysteem hebben ingedeeld en van hoe wij onszelf als mens zijn gaan beschouwen. Ook dit handelt over vrijheid. De mens bevrijden, daar draait het grotendeels om. Ik stel dat we niet alleen de mens moeten bevrijden, maar ook het ecologische, de natuur, onze fauna en flora, noem maar op. We vergeten het vaak, maar we zitten momenteel middenin een zesde grote uitstervingsgolf (1 miljoen diersoorten staan op uitsterven).

Het is tijd voor een 'Een Universele Verklaring van de Rechten van het Zijn', zoals we er eentje hebben voor 'de mens'.

Ook dat moet stoppen, want dit vormt een even grote bedreiging voor het voortbestaan van ons als mensensoort. We hebben dus nood aan meer dieren- en natuurrechten. Ik stel daarom dat het eens tijd wordt voor een 'Een Universele Verklaring van de Rechten van het Zijn', zoals we er eentje hebben voor 'de mens'. Alles wat leeft en ademt, moet worden beschermd tegen uitbuiting. De aantasting van onze biosfeer en doorgedreven ecocide moet stoppen.

EEN STERKE DURF-OVERHEID DIE INNOVEERT EN INSPIREERT

Hoe doen we dit alles? Via Big Business, Big Banks en Big Oil? Neen, die gaan het niet doen. Big Government wel. We hebben nood aan innovatieve, sterke overheid. Een durf-overheid die ons wapent tegen klimaatverandering, die ons zekerheid biedt, die inzet op onderzoek en ontwikkeling, onze biodiversiteit beter beschermt en ons een goede levensstandaard kan geven. Daar ligt dé sleutel.

Maar overheden werden decennialang kapot bespaard. Dat moet nu stoppen. Hou ik hiermee een pleidooi tegen Vlaamse kmo's en kleine zelfstandigen? Neen hoor. Er is nood aan ondernemerszin en creativiteit. Dus nee, vrienden aan de overkant, jullie zijn niet de grote booswichten. Het verschil in mijn visie is wel dat het onze overheid is die meer moet doen dan alleen maar ondersteunen. Ze moet ons leiden, inspireren en innoveren, ze moet vormgeven aan de toekomst.

Het zijn echter die (vaak internationale) grootbedrijven, die multinationals die ons economisch landschap zo domineren. Het zijn de Shells, Amazons, Blackrocks en Nestlés van deze wereld die zich geen fluit aantrekken van de gevolgen voor de brede samenleving. Daar moeten we samen onze pijlen op richten. Daar moet een positief samenlevingsproject voor de 21e eeuw zwaar tegen uithalen.

VISIE, HOOP EN IDEEËN ZIJN ALLESBEPALEND

De klimaatcrisis is en blijft een klassenstrijd. Dat klinkt misschien wat oubollig, maar het is nog steeds brandend actueel. Opnieuw staat klassenstrijd in het centrum van ons politiek handelen. Het is om die reden dat de ideeënstrijd weer op het scherpst van de snee gevoerd moet worden. Ideologie is terug. Om daar in te slagen zijn visionaire politici onontbeerlijk. Doeners met een visie. We hebben nood aan een politiek die verder kijkt dan de waan van de dag en op lange termijn durft te handelen en denken. Daarin zal onze parlementaire democratie van primordiaal belang zijn. Burgerdemocratie kan ervoor zorgen dat onze politici scherp worden gehouden. Maar het zijn niet alleen politici die allesbepalend zullen zijn, het middenveld en de vakbonden zullen hierin een even belangrijke rol spelen om een tegenmacht te bieden tegen dat wild casinokapitalisme en marktfundamentalisme.

We moeten gaan voor een verbreding van onze rechtsorde, door zwaarder in te zetten op mensen-, dieren-, werknemers- en natuurrechten.

Dé manier om dit alles het hoofd te bieden is door te gaan voor een verbreding van onze rechtsorde, door zwaarder in te zetten op mensen-, dieren-, werknemers- en natuurrechten. Bovendien moeten we nieuwe organisatievormen verder ondersteunen en ontplooien. Coöperatieven en de commons, waar ik ook aandacht aan besteed, zullen en moeten alsmaar belangrijker worden zodat we een economie krijgen die ten dienste staat van de samenleving. En dus niet omgekeerd.

De toekomst staat voor de deur. De klimaatklok tikt genadeloos verder. We gaan snel moeten schakelen. Ik ben ervan overtuigd dat er een nieuwe generatie economen, politici, beleidsmakers en sociale partners klaar staan om de handen uit de mouwen te steken en hier wel degelijk werk van willen en kunnen maken. Hoe groter de massa, hoe meer draagvlak je krijgt voor bepaalde beslissingen, hoe harder verandering mogelijk is. Polanyi laat ons zien dat een ander kader mogelijk is. Samenwerken en solidariteit moeten daarin centraal staan. Net daarom is de focus op coöperaties, commons, het middenveld en de vakbeweging zo belangrijk. Het laat ons toe om verder te denken. Weg van de platgetreden, neoliberale paden.

Polanyis kijk op hoe het marktkapitalisme de mens, natuur en geld tot handelswaar reduceerden, snijdt nog steeds hout. Het is tijd voor een tegenbeweging. De strijd tegen uitbuiting van mens, dier en planeet moet volop worden gevoerd en daarin is een sterke overheid, een sterke democratie en een sterk middenveld onontbeerlijk. Zo kunnen we ervoor zorgen dat we klimaatverandering en de afname van onze biodiversiteit een halt kunnen toeroepen.

• Karl Polanyi
• economie
• klimaatverandering