Tot in de jaren 1930 leefden mijn grootouders op een boerderij in Drenthe. Ze hadden vier koeien, een paar kippen en schapen. Ze waren arm, maar konden net rondkomen. Na de wereldwijde beurscrash van 1929 veranderde dat. Noodgedwongen verkochten ze hun boerderij en net als velen trokken ze als landarbeiders langs vermogende herenboeren. Na een avond in een buurtcafé werden ze actief in de SDAP, de voorloper van de PvdA. Hoofdzakelijk werden ze gedreven door de economische beloftes van de partij. Toen ze na de Tweede Wereldoorlog het lichamelijke werk op het land niet meer aankonden, profiteerden zij als een van de eersten van de AOW die in 1956 werd ingevoerd. Hun actieve deelname in de SDAP werd beloond.

Eén van de mensen die zich op dit moment inzet voor de positie van arme mensen is de Belg en directeur van het wetenschappelijke bureau van de PvdA, Tim 'S Jongers. Hij schreef Beledigende broccoli, over de ervaringskennis van kwetsbare mensen (2022). Het boekis een aanklacht tegen het in ivoren torens gemaakte armoedebeleid. 'S Jongers verwijt beleidsmakers en politici dat zij de ervaring missen van arm zijn, van afhankelijk zijn. 'S Jongers beschrijft als voorbeeld een les van een gastdocente op een basisschool in een achterstandswijk. Zij maakt de kinderen duidelijk dat ze gezonder moeten eten. Ze legt uit dat broccoli goed is voor de vitamineopbouw en dat pastinaak veel lekkerder is dan je op het eerste gezicht zou denken. Problematisch aan dit verhaal vindt hij dat veel kinderen op die basisschool zonder ontbijt naar school komen. Dat maakt volgens 'S Jongers broccoli een beledigende broccoli. Hij vraagt zich af of een banaan en een bakje yoghurt niet beter zouden zijn. Die kunnen na het voedingsgesprek uitgedeeld worden waardoor de kinderen kunnen eten en proeven. De missie van 'S Jongers is om de kloof tussen de wereld van beleid (broccolipaternalisme) en de ervaringen van kwetsbare mensen (geen geld voor een ontbijt) te overbruggen. Hij pleit voor de noodzakelijke discussie over toenemende verschillen tussen zij die beleid maken en zij die dat moeten ondergaan.

'S Jongers geeft in zijn boek, in zijn Volkskrant-columns en in zijn artikelen voor De Correspondent aan dat de beledigende broccoli een concreet voorbeeld is van de verkeerde beelden die beleidsmakers hebben van mensen in achterstandswijken. De gastdocente die met broccoli en pastinaak naar de basisschool ging, kende de context van de kinderen op die school niet. Toch besloot ze een voorlichting over gezonde voeding te geven. Zij handelde vanuit haar eigen denkbeelden, terwijl het leven van de kinderen op de betreffende basisschool gekenmerkt wordt door een tekort aan geld voor eten. Dergelijke acties zijn bevoogdend en pakken verkeerd uit. Zij maken het verschil tussen groepen burgers alleen maar groter.

Armoede is een term die onzichtbaar maakt wat het voor individuen betekent, vindt 'S Jongers.Hij beschrijft wat armoede voor hemzelf inhield toen hij opgroeide in de buurt van Antwerpen. Voor hem was het pijn hebben aan je tanden en niet naar school gaan omdat de gaten in je schoenen groter waren dan het besteedbare gezinsbudget.Voor nieuwe schoenen moest hij wachten op de bijstand. Wanneer hij met nieuwe schoenen terugkwam op school, dan deed hij net of hij op vakantie was geweest en de honger die hij had gehad, verdraaide hij tot uitzinnige dagen in het zwembad, dat hij in werkelijkheid nooit zag. Armoede betekende voor 'S Jongers dat hij nooit de coolste van de klas zou zijn. Het lijden dat met de keuze tussen brood of nieuwe schoenen gepaard gaat, het noodgedwongen leven in de overlevingsstand en de stress, daar vindt hij nauwelijks woorden voor.

Mijn grootouders hadden het idee dat zij uit de armoede konden komen door lid te worden van een politieke partij. Geldt dat vandaag de dag ook nog?

Mijn grootouders hadden het idee dat zij uit de armoede konden komen door lid te worden van een politieke partij. Geldt dat vandaag de dag ook nog? Om daar achter te komen sprak ik Jan Achterbergh na zijn werkdag als schuldhulpverlener. Hij werkte mee aan de bekroonde VPRO-documentaireserie Schuldig uit 2016, over armoede in Amsterdam-Noord. Achterbergh is, naast zijn werk, lid van de PvdA. Als politiek betrokken burger pleit hij voor het direct uitbetalen van toeslagen aan zorgverzekeraars, woningbouw en kinderopvang. Maar hij is ook voor de verhoging van uitkeringen en het minimumloon. Jan vertelt dat mensen die jarenlang op het bestaansminimum leven, bijvoorbeeld van een AOW-uitkering, maandelijks geld tekortkomen en daardoor in de loop der jaren schulden opbouwen. Het zijn vaak mensen die van generatie op generatie in armoede leven. Deze armoede gaat via de vrouwelijke lijn over van oma op moeder en dochter.

Jan regelt en organiseert als schuldhulpverlener de aflossing van de schulden, omdat daar veel wet- en regelgeving aan vast zit. Een lidmaatschap van een politieke partij is wel het laatste waaraan mensen denken die bij Achterbergh op zijn spreekuur komen. Ze geloven niet in vooruitgang en zijn vooral bezig met overleven. Politiek zijn zij afgehaakt.

Josse de Voogd en René Cuperus proberen in Atlas van Afgehaakt Nederland duidelijk te maken dat afhaken een reëel probleem is. Zij tonen aan dat niet langer met de maatschappij mee kunnen doen, komt door ontwrichtende ontwikkelingen en op reële verschuivingen, die nadeliger uitpakken voor de onderste helft van de samenleving dan voor de bovenste helft. Dit komt onder andere doordat veel van de verbindende grote maatschappelijke organisaties zoals politieke partijen, kerken en vakbonden in de naoorlogse maatschappij zijn verdwenen en verzwakt. In deze onrustige wereld vielen veel dempers en vangnetten weg, terwijl de scheidslijnen tussen hoog, midden en laag juist zijn toegenomen. Veel mensen ervaren een grote onzekerheid op de arbeids- en de huizenmarkt. Tegen deze achtergrond is verzet van 'moderniseringsverliezers' tegen de globalisering en een kenniseconomie louter voor academici, verklaarbaar. Dat geldt ook voor de onvrede van bewoners van het platteland. Daar vindt een kennisvlucht van hoogopgeleide jongeren plaats, die vertrekken naar de meer bruisende universiteitssteden, de krimpgebieden laten zij achter zich.

Mijn vader moest vanaf zijn dertiende bijdragen aan het gezinsinkomen, van school af en gaan werken bij de boer. Na de Tweede Wereldoorlog ging hij naast zijn werk cursussen volgen bij de vakbeweging en de PvdA. Niet lang daarna werd hij van landarbeider kantoormedewerker bij de vakbond. Voor hem was dat een enorme vooruitgang. De PvdA was voor mijn ouders een broedplaats voor hun politieke denken. Het was een plek waar ze vragen konden stellen zonder meteen een mening te hoeven hebben. Er was ruimte voor dialoog en reflectie met het besef dat politieke kwesties een morele kant hadden. Mensen uit alle lagen van de bevolking waren in deze partij actief. Politieke partijen zouden die rol van verbinder tussen groepen uit de samenleving en broedplaats voor politiek denken weer moeten oppakken om zo de kloof tussen politici en gewone burgers te overbruggen.

Een van de partijen die die kloof probeert de te overbruggen is de BoerBurgerBeweging (BBB). Deze partij behaalde bij de laatste verkiezingen in maart in alle provincies de meeste stemmen. De BBB heeft het over de gemeenschap op het platteland, over Nederlanderschap en over wie wij zijn, maar nooit over economische herverdeling. Deze partij ziet de opbrengsten van de natuur (vlees, melk en graanproducten) als koopwaar met als gevolg vernietiging van de biodiversiteit, uitbuiting en ongelijkheid.

Linkse politiek moet een alternatief gaan bieden voor een wereld waar we de natuur en onszelf zien als koopwaar.

Linkse politiek moet een alternatief gaan bieden voor een wereld waar we de natuur en onszelf zien als koopwaar. De leefbaarheid op het platteland staat onder druk. Want als in dorpen de basisschool en de laatste brievenbus verdwijnt of er geen supermarkt meer is, dan zijn daar geen voorzieningen meer waar je elkaar daadwerkelijk tegenkomt. We moeten de wereld gaan begrijpen en behandelen als gemeenschap.

Evelien Polter

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 4 (april), pagina 68 tot 70