Sinds wanneer zijn mensen ervan overtuigd dat zij de kroon op de schepping zijn? Dat zij boven de natuur staan en met die natuur kunnen doen en laten wat ze willen? Duizenden jaren, vindt Philipp Blom, die in zijn nieuwste boek de geschiedenis reconstrueert van de verhouding van de mens tot de natuur. Eigenlijk is het volgens het Gilgamesjepos net na de zondvloed gebeurd. De oudste literaire held gaat op zoek naar het eeuwige leven, precies omdat met de zondvloed de kennis dat de natuur niet te beheersen valt, verdwenen was. Hij mislukte, maar daarmee kwam aan die waan geen einde. Niet dat je er overal mee geconfronteerd wordt. In Egypte hing men af van de Nijl en kwam men er niet op de natuur te onderwerpen. Er moest met de goden onderhandeld worden tot een akkoord kon worden afgeklopt. Er bestaat geen Egyptische Gilgamesj, ook niet in China of bij de Azteken of Aboriginals of in de Japanse Shinto-traditie. En voor de zondvloed? Men weet niet veel met zekerheid, maar wellicht behoorde de tijd voor de vloed aan de vrouwen.

Hoe dan ook, het stopt daar niet mee. In de Bijbel vind je letterlijk de goddelijke opdracht om de aarde te onderwerpen. Het was een 'mythologische atoombom': je hoeft het niet op een akkoordje met de goden te gooien, de wereld wacht gewoon om onderworpen, beploegd, bezeten, gepenetreerd en bevrucht, gekocht en verkocht te worden. Mensen zijn geen slaven van god, ze zijn heer van de schepping. De mens krijgt die positie, ook al is hij op dat moment politiek volkomen machteloos. Of juist daarom. Die explosieve gedachte bleef dan ook zes eeuwen lang onder de oppervlakte, bijna ongemerkt. Het was niet meer dan een droom van een opstandig volk. Paulus zou het veranderen. Hij opende een weg waarlangs de hele christelijke beschaving verder trok. De idee van de onderwerping overleefde de instorting van het Romeinse rijk en werd het belangrijkste wereldbeeld in de wereldgeschiedenis.

De idee van de onderwerping overleefde de instorting van het Romeinse rijk en werd het belangrijkste wereldbeeld in de wereldgeschiedenis.

Waarom in Europa? Waarom niet in China? Waarom niet in het Ottomaanse rijk? Dat is voor een deel toeval. Het ging vanaf een bepaald moment wel vlug. In de 16e-17e eeuw koelde de temperatuur gemiddeld met 2 graden af. Men spreekt van de kleine ijstijd. Daar gaf Europa in eerste instantie 'middeleeuwse antwoorden' op: processies, smeekbeden en preken. Daarna werden andere landbouwmethoden toegepast en nieuwe producten, zoals de aardappel, ingevoerd. Ook de internationale handel werd versterkt. Niet dat alle heersers dat even vlot deden, maar er was zoveel versnippering dat er naast die paar die niet flexibel genoeg waren anderen vlotter overschakelden. Het was ook een geluk dat de landbouw op graan gebaseerd was, die kleinschaliger was en niet afhankelijk van een centraal watersysteem. En dan waren de oorlogen, die 'scheppende destructie', een stimulans tot vernieuwing.

Dat mensen heersers van de natuur zijn moest een filosofische vertaling krijgen, zelfs in een nieuw evangelie van wetenschappelijke en rationele natuurbeheersing. Voor Descartes waren dieren net als dingen. Hij had een hondje en wist misschien wel beter, maar hij kon zijn dogma niet opgeven voor de werkelijkheid. Hij zette de idee van een onsterfelijke ziel niet volledig aan de kant, maar probeerde die in overeenstemming te brengen met wetenschap. Francis Bacon probeerde de natuur te verklaren uit zichzelf, zonder band met god, maar hij wilde die natuur ook beheersen door haar van binnenuit te begrijpen en dat ook af te dwingen, zoals men bij een heksenproces de waarheid eruit trekt of schopt. Wie wil weten hoe dat er in praktijk uitziet, moet gewoon kijken hoe de tuin van Versailles een perfecte vertaling is van de natuurfilosofie van Descartes.

In de 18e eeuw maakte de idee van natuurbeheersing opgang in West-Europa. Eigenlijk trok niemand de positie van de mens boven de natuur in twijfel. De meeste denkers waren christelijk opgevoed. Ze verwierpen de christelijke dogma's, maar bleven argumenten en denkbeelden uit de christelijke traditie gebruiken. Machtsstructuren werden gewoon in een ander vocabularium verrechtvaardigd. De Verlichting was ook een diep conservatief project. De idee van vooruitgang is een heilsgeschiedenis. God blijft als een schaduw hangen. Andere culturen uitroeien was geen probleem, zelfs een morele opdracht. Natuurlijk waren er tegenstemmen. Diderot bijvoorbeeld was tegen slavernij. D' Holbach zag geen enkele ruimte meer voor een god en verwierp de natuurbeheersing, maar de gematigde Verlichting haalde de bovenhand. Zij zorgde voor continuïteit van de macht, alleen motiveerde zij dat voortaan wetenschappelijk. Geen geringe prestatie om gelijkheid te ontzeggen aan andere 'rassen', vrouwen, arbeiders of 'gemeen volk'. De ambitie om te heersen, vindt een nieuwe vertaling in de hedendaagse economie. Steenkool en later olie stuwden deze ambitie naar steeds grotere hoogten, zowel in het kapitalisme als in communistische en postkoloniale landen.

Daar zijn ongetwijfeld ook goede zaken uit voortgekomen, maar de groei stoot op klimaatgrenzen. Het wordt een dodelijke waanzin, we vernietigen onze bestaansvoorwaarden. Nog altijd wordt dit op een quasi religieuze manier verrechtvaardigd. Er klonken in de loop van de tijd nochtans tegenstemmen, die niet dachten in hiërarchieën, maar de wereld zagen als een geheel. Nieuwe denkbeelden in de wetenschap geven eenzelfde richting aan. Misschien moeten we terug naar geven en nemen. Het project van de onderwerping blijkt in elk geval een catastrofale vergissing. De mens kan de natuur niet onderwerpen, hij is een element dat zich midden de natuur bevindt.

Philipp Blom schreef een magistrale geschiedenis van een idee dat tot vandaag een ganse beschaving doordringt. Zijn boek telt zo'n 350 bladzijden, maar het blijft een vogelvlucht. Mijn samenvatting kijkt vanuit een nog hogere positie, maar hopelijk toont ze dat de onderwerpingsidee heel oude wortels heeft en daarom ook zeer moeilijk uit te roeien is. De tegenstand was niettemin soms heviger dan de auteur laat uitschijnen. Zelfs Gilgamesj heeft eigenlijk begrepen dat hij fout zat, dat sterfelijkheid een voorwaarde is om mens te zijn. In de Joodse cultuur en bij de klassieke Grieken zijn er duidelijke waarschuwingen te vinden voor de menselijke hybris. Eigenlijk is de grote doorbraak gekomen door de Christelijke belofte van een persoonlijk leven na de dood. Blom heeft gelijk dat de doorslaggevende strekking in de Verlichting gewoon doorging op het elan van dat Christendom, op een seculiere manier de Christelijke traditie verder zette.

Nog vandaag hoor je toonaangevende intellectuelen orakelen dat we de milieu- en klimaatproblemen wel oplossen met innovatie en technologie.

Gelukkig waren er ook radicalere geluiden, maar ze konden niet beletten dat de groeigedachte evolueerde naar een waanzin die tot zelfmoord leidt. En de wortels zitten effectief heel diep. Nog vandaag hoor je toonaangevende intellectuelen orakelen dat we de milieu- en klimaatproblemen wel oplossen met innovatie en technologie. Niemand zegt dat we het zonder innovatie en technologie klaren. Niemand zegt, ook Blom niet, dat er niets goeds uit die hele geschiedenis is gekomen. Niemand, ten slotte, zegt dat we terug moeten naar de tijd voor de zondvloed. Ook culturen waarin geleefd wordt van jagen en verzamelen durven meer te vernietigen dan noodzakelijk. Het kan wel nog niet zo veel kwaad, want hun technische mogelijkheden zijn beperkt. Maar ze hebben vooral niet de pretentie om zich boven de natuur te wanen. Ze beseffen dat ze alleen maar kunnen nemen als ze ook willen geven. Mensen aanvaarden maar beter hun eindigheid. Gilgamesj kwam daar eerst tegen in opstand, maar hij heeft toch de les geleerd. En wij moeten nog eens goed nadenken over die Verlichting. Op zijn minst moet zij van haar religieuze wortels ontdaan worden. We hebben dringend een nieuwe Verlichting nodig. En nee, wat in de kleine ijstijd gelukt is zal niet meer lukken. We staan gewoon te dicht bij de afgrond en oorlogen dreigen met een totale vernietiging.

Luc Vanneste

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 4 (april), pagina 71 tot 73