Terwijl de relatie tussen groenen en sociaaldemocraten in Vlaanderen slechter lijkt dan ooit, is die in Nederland nog nooit zo warm geweest. In Vlaanderen is het immers nauwelijks meer een publiek geheim dat Conner Rousseau liever een paarsgele coalitie (met liberalen en N-VA) vormde dan een paarsgroene coalitie (met liberalen en Groen). In Nederland lijkt men op links over weinig anders te discussiëren dan over de vraag of PvdA en GroenLinks onafhankelijke partijen moeten blijven, innig(er) moeten samenwerken of zelfs geheel moeten fuseren. Dat heeft bij de afgelopen verkiezingen in elk geval al opgeleverd dat de partijen in de Eerste Kamer een gezamenlijke fractie zullen vormen, maar de verkiezingsuitslag – ze winnen weliswaar één zetel, maar kregen minder steun dan vier jaar geleden – biedt weinig perspectiefverandering op of de fusie een goed idee is.

VOORGESCHIEDENIS

Die roep om meer samenwerking, of zelfs het samengaan van linkse partijen, is niet nieuw in Nederland.¹ Wel dat er nu serieus werk wordt gemaakt van een eventuele fusie en dat er weinig anders dan dit onderwerp de gemoederen op links al enige tijd bezighoudt. Hoewel dit initiatief vooral van ná 2021 stamt², moeten we teruggaan tot vóór 2017 om te begrijpen waarom de partijen staan waar ze nu staan. Daarbij helpt het om het traject van de Nederlandse sociaaldemocraten (PvdA) te contrasteren met de Vlaamse sociaaldemocratische veranderingen.

In Vlaanderen boekte Vooruit, toen nog SP.A geheten, het slechtste verkiezingsresultaat in bijna een eeuw in 2019. Dat had uiteraard direct consequenties: partijleider John Crombez nam zijn verantwoordelijkheid en trad af om ruimte te maken voor een nieuw gezicht. Er werden voorzittersverkiezingen uitgeschreven en er kwam een nieuwe partijleider uit de bus die de partij van naam, koers en strategie veranderde. Uiteraard werd Conner Rousseau niet op het schild gehesen zoals bijvoorbeeld Jeremy Corbyn bij de Labour partij in 2016, maar meer door de bestaande partijtop in het zadel geholpen. En natuurlijk kun je ook normatieve bedenkingen hebben bij Rousseau's koerswijziging, maar in elk geval wekte de partij de indruk dat het roer om was gegaan.³

In Nederland liep het twee jaar eerder net iets anders. Nadat PvdA in 2012 bijna een kwart van de stemmen won, zag de partij zich genoodzaakt om een coalitie te vormen met de VVD van Mark Rutte, waar PvdA tijdens de campagne juist sterk mee was gepolariseerd. Daarbij deden de sociaaldemocraten zóveel concessies aan het VVD-bezuinigingsbeleid dat veel kiezers teleurgesteld raakten in PvdA, wat zich vertaalde naar een enorme electorale afstraffing in 2017. De partij verloor 29 van de 38 zetels en boekte na het Griekse PASOK (in 2015) het slechtste resultaat van alle sociaaldemocratische partijen in Europa dat decennium.

GEBREK AAN IDEOLOGISCHE WENDING

Echter, zoveel zwaarder als de klap voor PvdA was (vergeleken met SP.A), zo veel minder consequenties werden aan het verlies verbonden. Lodewijk Asscher, partijleider en vicepremier tijdens het zo afgestrafte kabinet Rutte II, mocht gewoon aanblijven als partijleider. Uiteindelijk moest hij toch terugtreden door zijn betrokkenheid bij het toeslagenschandaal: duizenden families die onterecht torenhoge boetes voor vermeende toeslagenfraude moesten betalen. Zijn opvolger, Lilianne Ploumen, kwam echter uit dezelfde pool, want ook zij was een minister uit Rutte II die voor enorme bezuinigingen verantwoordelijk was.

Daarmee liet de partij tot twee keer toe een kans voorbijgaan om geloofwaardig af te rekenen met het verleden en een nieuwe weg in te slaan. Geen moment is er echt toegegeven dat er fouten zijn gemaakt of werd onomwonden gesteld dat het anders moest. PvdA veranderde marginaal qua programmatische voorstellen, maar ging vooral op dezelfde voet verder. Je zou het arrogant kunnen noemen dat ze het signaal van de kiezer niet serieus namen, je kan het ook heel dom noemen. Het hoeft in elk geval niet te verbazen dat, in de afwezigheid van een duidelijke ideologische wending, PvdA er bij de verkiezingen in 2021 geen enkele zetel bij won.

Mogelijk hadden de verkiezingen van 2021, enigszins verlaat, wel aanleiding tot introspectie kunnen geven – of in elk geval op nieuwe leiderschapsverkiezingen uit kunnen draaien, maar in plaats daarvan ging het eigenlijk direct over een eventuele fusie.⁴ Er werd niet gekeken hoe de partij weer zo groot als vóór 2017 kon worden. Men leek simpelweg te concluderen dat grote verkiezingsoverwinningen voor sociaaldemocraten niet meer van deze tijd zijn, en het zodoende misschien beter was om op zoek te gaan naar een geschikte fusiepartner.

SAMENWERKEN, FUSEREN OF WAT?

Sommige voorstanders zien in de fusie een mogelijkheid om een nieuw ideologisch project vorm te geven dat afstand doet van de 'Derde Weg', de verschuiving naar het midden en de gedeeltelijke omarming van het neoliberalisme. Merijn Oudenampsen zijn eerdere pleidooi op de pagina's van Samenleving & Politiek is in deze categorie te plaatsen.⁵ Echter, als we letten op de koers van de groep die de samenwerking trekt, dan is het moeilijk om een duidelijke breuk met het verleden te ontwaren, al zou een voor de hand liggende uitkomst zijn dat PvdA iets naar links trekt en GroenLinks iets verder naar rechts.

Inhoudelijk wordt vaak aangehaald dat PvdA en GroenLinks in 2017 bij alle stellingen dezelfde antwoorden gaven in de StemWijzer.⁶ Bovendien wordt er lokaal al veel in gezamenlijke fracties gewerkt en is het enthousiasme onder leden (niet noodzakelijk kiezers!) moeilijk te stuiten. Jasper Blom liet na afgelopen verkiezingen echter zien, op basis van posities die beide partijen innamen in de Kieskompassen voor de Provinciale Staten, dat beide partijen meer overeenkomsten hebben met anderen dan met elkaar.⁷

Er zijn ook nog een aantal andere politicologische argumenten voor de fusie: gecombineerd zijn de fracties groter, kunnen ze meer gewicht in de weegschaal leggen en kunnen ze niet tegen elkaar worden uitgespeeld.⁸ Bovendien trekken grotere partijen over het algemeen meer kiezers (omdat de kans groter is dat ze invloed uit kunnen oefenen op beleid), en neemt de kans toe dat een gecombineerde partij de grootste wordt en dus de premier mag leveren.⁹ Echter, dat soort argumenten, zo stellen tegenstanders, zijn vooral ingegeven door machtswellust en weinig door idealen.¹⁰

De meeste politicologen zijn eerder sceptisch over de fusie. Zoals Simon Otjes eerder uiteenzette in Samenleving & Politiek is het moeilijk om zowel het electoraat van PvdA en GroenLinks aan te spreken zonder ten minste een deel daarvan van je te vervreemden.¹¹ Wanneer je de groene agenda articuleert loopt een deel van de kiezers mogelijk naar SP, terwijl wanneer juist een sociale agenda wordt benadrukt Partij voor de Dieren of D66 kiezers zullen afsnoepen.¹² En dan hebben we het nog niet eens over op welk beleidsterrein concessies worden gedaan tijdens eventuele coalitieonderhandelingen.

Veel potentiële PvdA-kiezers koesteren sterke vooringenomenheden tegen GroenLinks of hun aanhang.

Daar komt praktisch gezien nog eens bij dat bij veel PvdA'ers de perceptie leeft dat GroenLinks de (historisch grotere) PvdA instrumentaliseert om ook eens mee te kunnen regeren.¹³ Veel potentiële PvdA-kiezers koesteren, net als andere partijen, sterke vooringenomenheden tegen GroenLinks of hun aanhang, terwijl GroenLinksers meer moeite zullen hebben om het wijder verbreide sociaal-culturele conservatisme binnen de PvdA te tolereren.¹⁴ Niettemin lijken de electoraten van beiden partijen (of wat daarvan over is) wel steeds meer op elkaar.¹⁵

Een ander argument tegen de fusie is dat GroenLinks en PvdA niet meer als vluchtheuvels voor elkaar kunnen dienen. Als kiezers teleurgesteld raken in GroenLinks (zoals in 2012) of PvdA (zoals in 2017) kunnen ze nu nog naar de andere partij. Echter, als een combinatie van beiden partijen teleurstelt, al dan niet door regeringsdeelname, moeten kiezers uitwijken naar SP, D66, CDA, DENK, Partij voor de Dieren of thuisblijven. Potentieel kom je samen misschien verder dan alleen, maar als het mis gaat, ga je ook samen het schip in.

DE GEZAMENLIJKE EERSTE KAMERFRACTIE

De afgelopen Provinciale Statenverkiezingen, waarna GroenLinks en PvdA een gezamenlijke fractie in de Eerste Kamer zullen vormen, hadden mogelijk uitsluitsel kunnen bieden over de toekomst van beiden partijen, maar doet precies het tegenovergestelde. PvdA wint weliswaar een zetel, maar beiden partijen verliezen procentueel aan steun. Iedereen kan daarbij de verkiezingen interpreteren volgens de eigen positie ten aanzien van de fusie.¹⁶

Ergens is de huidige oplossing al te kwalificeren als best ingenieus. Doordat de partijen in de Eerste Kamer zijn samengevoegd, is het een stuk moeilijker om slechts met één van de twee te regeren. Tegelijkertijd loop je niet tegen de hierboven opgesomde nadelen van een fusie aan. Met andere woorden, misschien hoeft deze samenvoeging niet naar meer te smaken zoals de partijleiders op de uitslagenavond zeiden. Misschien kun je uiteindelijk ook zeggen dat hier de juiste balans is bereikt.

Want als je verder gaat fuseren, loop je meteen ook tegen een heel aantal praktische problemen aan. Vooropstaand: wie moet zo'n fusiepartij gaan leiden?

Want als je verder gaat fuseren, loop je meteen ook tegen een heel aantal praktische problemen aan. Vooropstaand: wie moet zo'n fusiepartij gaan leiden? De beste papieren heeft waarschijnlijk PvdA-Eurocommissaris voor klimaat, Frans Timmermans, omdat hij zowel een sociaaldemocratisch als groen profiel heeft. Bovendien lukte het hem bij de Europese verkiezingen in 2019 al eens om PvdA de grootste partij te maken (wat eigenlijk vooral bevestigt dat dat ook zonder GroenLinks kan). Tegelijkertijd behoort Timmermans tot de rechtervleugel van PvdA en is de kans dus groot dat als hij de fusiepartij groot maakt, een scenario vol teleurstellingen als dat van 2012-2017 zich herhaalt. Een duolijsttrekkerschap (van de huidige leiders Klaver en Kuiken) zou ook kunnen, maar wie wordt er dan minister-president als ze de grootste worden en wat voegt zo'n fusie dan toe?

IS SAMENWERKING ALTIJD GOED?

Het is aantrekkelijk om eindeloos door te gaan met speculeren over de fusie en de voor- en nadelen tegen elkaar af te blijven wegen, maar de vraag is of de partijdiscussies echt dáárover moeten gaan. PvdA heeft op zichzelf nog steeds alles in zich – kijk naar Spanje, kijk naar Duitsland – om nog eens de grootste partij van het te Nederland worden, maar dat vergt wel dat ze aannemelijk maken dat ze hun idealen niet nog eens zullen verloochenen. Dat iemand opstaat die uitdrukkelijk afstand doet van de eerdere misstappen, en de hoofdrolspelers daarin tijdens Rutte II. Dat ze een alternatief presenteren dat uitgaat van socialistische idealen in plaats van te sturen op toekomstige compromissen. In het licht van opeenstapelende crises zal het bewustzijn dat er nood is aan groene en sociale oplossingen alleen maar toenemen.

Voor GroenLinks is het niet evident dat het zomaar in een coalitie terechtkomt, maar waarschijnlijk betekent de gedeelde Eerste Kamerfractie dat de partij zich al in voldoende mate heeft vastgeketend aan PvdA. Meer fundamenteel zou het goed zijn als linkse partijen termen zoals 'samen', 'samenwerking' of 'verbinding' niet kritiekloos als iets positiefs beschouwen, maar actief bevragen. Laat een algemeen links sentiment dat 'samen altijd beter is' niet leidend zijn, maar neem de waarschuwingen en argumentatie van zoveel politicologen ernstig.

Laat een algemeen links sentiment dat 'samen altijd beter is' niet leidend zijn, maar neem de waarschuwingen en argumentatie van zoveel politicologen ernstig.

Maar ook breder mogen beiden partijen zich afvragen of meer samenwerking altijd beter is of dat je je misschien eerst af moet vragen met wie je samenwerkt en vooral met wie niet. Hebben we echt iedereen nodig voor een duurzame transitie en een sociale toekomst, of kunnen grootvervuilers, uitbuiters, belastingontwijkers, multimiljardairs en hun vertegenwoordigers als kiespijn gemist worden? Is het verstandig om almaar verbinding en samenwerking te prediken of kun je beter kant kiezen en duidelijk maken met wie je wel en met wie je in elk geval niet samen wilt werken? Sluiten we compromissen met iedereen of trekken we ergens een duidelijke grens? En trekken we die grens alleen maar bij extreemrechts of zijn die, zoals Attje Kuiken afgelopen campagne lucide opmerkte, niet zo relevant voor het debat?

Lange tijd heeft de discussie over de mogelijke fusie bijna als bliksemafleider gewerkt, waardoor evaluaties over hoe misstappen uit het verleden te voorkomen uitbleven. Vragen over de noodzakelijke vernieuwing zijn nauwelijks gesteld bij de Nederlandse groenen en vooral niet bij de sociaaldemocraten. Misschien is het daarom tijd om de discussie over de samenwerking nu te laten rusten. Want de grootste crises van deze tijd hebben niet zozeer nood aan een fusiepartij, maar vooral aan een duidelijker, krachtiger en verstrekkender alternatief.

Laten we ons daar eens op richten.

EINDNOTEN

1. Begin deze eeuw betoogde Dick Pels al meermaals dat GroenLinks zou moeten fuseren met D66 en PvdA. Joost Zwagerman betoogde later dat PvdA met SP moest fuseren. In 2016 betoogde Diederik Samsom, nu ook betrokken, dat beide fracties in de Tweede Kamer samengevoegd moesten worden.↑
2. Rood Groen Manifest (2021) https://www.roodgroenetoekomst.nl/manifest/.↑
3. Huijzer, J. Vlaanderen als één groot zomerkamp. De Nederlandse Boekengids. Jg. 7, 2022, Nr. 5. https://www.nederlandseboekengids.com/20220909-jouke-huijzer/.↑
4. Nieuwsuur, Job Cohen: hef linkse partijen op en begin één grote, nieuwe partij. NOS (19/3/2021) https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2373313-job-cohen-hef-linkse-partijen-op-en-begin-een-grote-nieuwe-partij.↑
5. Oudenampsen, M. (2022) De hervonden liefde tussen PvdA en GroenLinks. Samenleving & Politiek, Jg. 30, 2023, nr. 2 (februari), pp. 64-67. https://www.sampol.be/2023/02/de-hervonden-liefde-tussen-pvda-en-groenlinks.↑
6. Dietvorst, G. (2019) 60 keer hetzelfde standpunt, waarom gaan PvdA en GroenLinks niet samen? NOS (3/5/2019) https://nos.nl/artikel/2283036-60-keer-hetzelfde-standpunt-waarom-gaan-pvda-en-groenlinks-niet-samen; Een nadeel aan de methode van stemwijzer is dat je enkel akkoord of niet akkoord kunt zijn met een stelling en er geen intensiteit gemeten wordt (helemaal akkoord of helemaal niet akkoord), daardoor is het ook moeilijker de verschillen tussen beiden partijen te zien, zeker bij Europese verkiezingen.↑
7. Blom, J. Wat leren de Provinciale Statenverkiezingen ons over linkse samenwerking? StukRoodVlees (16/3/2019) https://stukroodvlees.nl/wat-leren-de-provinciale-statenverkiezingen-ons-over-linkse-samenwerking/.↑
8. Kanne, P., Fusie! Als PvdA en GroenLinks hun idealen serieus nemen StukRoodVlees (26/8/2019). https://stukroodvlees.nl/fusie-als-pvda-en-groenlinks-hun-idealen-serieus-nemen/.↑
9. Pels, D. en Dubbelboer, N., Fuseer of laat de macht aan rechts. NRC Handelsblad (28/2/2020) (https://www.nrc.nl/nieuws/2020/02/28/fuseer-of-laat-de-macht-aan-rechts-a3992139.↑
10. Van de Ven, C. Eén plus één is… (25/1/2023) https://www.groene.nl/artikel/een-plus-een-is.↑
11. Otjes, S. Hoe komen progressieve partijen in Nederland uit de stagnatie? Samenleving & Politiek, Jg. 29, 2022, nr. 6 (juni), p. 16-17. https://www.sampol.be/2022/06/hoe-komen-progressieve-partijen-in-nederland-uit-de-stagnatie.↑
12. Van der Meer, T., De electorale risico's van een linkse fusie. StukRoodVlees (5/3/2020) https://stukroodvlees.nl/de-electorale-risicos-van-een-linkse-fusie/.↑
13. Van de Ven, C. Eén plus één is… (25/1/2023) https://www.groene.nl/artikel/een-plus-een-is.↑
14. Schaerwachter, S. Een fusie van GroenLinks en PvdA gaat de ideologische leegte op links niet opvullen. Joop.nl (9/2/2022) https://www.bnnvara.nl/joop/artikelen/een-fusie-van-groenlinks-en-pvda-gaat-de-ideologische-leegte-op-links-niet-opvullen.↑
15. Rooduijn, M., Plaatjes van electoraatjes: de PvdA. StukRoodVlees (4/2/2021) https://stukroodvlees.nl/plaatjes-van-de-electoraatjes-de-pvda/.↑
16. Oud-partijvoorzitter PvdA Hans Spekman: samenvoegen PvdA en GroenLinks heeft gefaald. WNL (19/3/2023) https://wnl.tv/2023/03/19/oud-partijvoorzitter-pvda-hans-spekman-samenvoegen-pvda-en-groenlinks-heeft-gefaald/.↑

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 4 (april), pagina 63 tot 67

• GroenLinks
• PvdA
• Nederland