Woke. Het is een concept dat in enkele jaren is uitgegroeid tot een thema dat niet meer weg te denken is uit onze kranten, talkshows, nieuwsuitzendingen en uiteraard ook onze kleine schermen. Dagelijks vliegen een hele reeks gesponsorde sociale mediaberichten ons om de oren om te waarschuwen voor 'woke'. Politici, columnisten, journalisten en activisten moeten opeens hun schaarse tijd gebruiken om een mening erover te vormen en zich te positioneren. Ongeacht hun specifieke positie in dat opgeblazen debat, dragen al die protagonisten bij tot de idee dat 'woke' daadwerkelijk de aandacht waard is. Dat het een urgente staatszaak is, dat dringend moet worden aangepakt en bestreden. In een aandachtseconomie als de onze is dat natuurlijk niet onschuldig.

HET DISCURSIEVE VELD VAN WOKE

Woke is deel van een breed veld aan begrippen. Het wordt niet zelden in een adem genoemd met andere ondertussen beladen concepten als 'cancel culture', 'identiteitspolitiek', 'politieke correctheid', 'vrijheid van meningsuiting', 'globalisme' en 'kosmopolitische elite'. Indien dit riedeltje bekend in de oren klinkt, dan is dat niet toevallig. De hele wokehetze is in wezen oude tot in den treure heropgewarmde kost. Wat in de jaren 1990 de politiek-correcte elite heette, wordt nu benoemd als woke. Wat gelabeld werd als de aanval op de vrije meningsuiting in dat laatste decennium van de 20e eeuw, wordt vandaag benoemd als 'cancel culture'. Merk op hoe Nederlandse woorden hier, vaak door hardcore Vlaams-nationalisten, moeiteloos ingeruild worden voor Engelse. Dat is veelzeggend. Het toont enerzijds aan dat de mosterd van elders komt. Het is een globaal discours, en ook op die schaal wordt het aangevuurd door rechts en extreemrechts. De gretigheid waarmee de radicale rechterzijde dit debat importeert, toont aan dat er electorale garen mee te spinnen valt. Het wijst anderzijds ook op het belang dat de aanvoerders van het wokedebat hechten aan het 'nieuwe' van de wokeverpakking. Het is de 'nieuwe verpakking' die het nieuwswaardig maakt en het onderwerp in pole position plaatst om naar onze aandacht te hengelen.

De wokehype contrasteert sterk met het gebrek aan mensen die het label omarmen. Zeker in onze contreien zijn er maar bitter weinig mensen die zichzelf benoemen als 'woke'. Iemand wordt door anderen gelabeld als woke, maar eist het zelden op. En laten we een kat een kat noemen: het is rechts en extreemrechts die overal woke-agenten zien. De paranoia grenst bijna aan de waanzin van de jaren McCarthy, waar zijn acolieten achter elk hoek, en elk enigszins progressief ruikende uitspraak een hardcore communist zagen. Het is weinig anders met de antiwokers. Elk opstootje, elke kritiek, in welke uithoek ook van de wereld, wordt gretig omarmt en lokaal ingepast in een oeverloos herhaald verhaal van een linkse dominante elite die onze samenleving naar de knoppen helpt. Merk op, net degenen die in het centrum van de macht zitten – denk aan Bart De Wever en zijn N-VA – maar ook partijen als Vlaams Belang die al dertig jaar het discours over integratie, migratie en democratie domineren, klagen over die dominantie van woke op het maatschappelijk debat. Opeens moeten we het complete omgekeerde geloven van wat we dag in dag uit vaststellen. Na jaren onze schermen, maar ook onze parlementen en hun beleidsteksten gedomineerd te weten door die rechtse stemmen over integratie, migratie, diversiteit en 'onze identiteit', moeten we nu geloven dat het in feite de 'woke' linkerzijde is die het debat over racisme, integratie, en migratie domineert.

Hoewel er nauwelijks zelfverklaarde wokers te vinden zijn in onze contreien, moeten we nu geloven dat die massaal aanwezig zijn in onze instituten?

Hoewel er nauwelijks zelfverklaarde wokers te vinden zijn in onze contreien, moeten we nu geloven dat die massaal aanwezig zijn in onze instituten? Rechtbanken, de politiek, media en academia: ze zouden krom staan van de wokers. Ook dit is een duplicaatje van een bekend discours – herinner u de befaamde 'linkse kerk'? En net zoals in de vorige decennia, wordt dit verhaal behoorlijk kritiekloos geslikt – het is immers altijd goed voor likes, comments en opgekrikte leescijfers. Er wordt bij de vele commentatoren niet stilgestaan bij het feit dat er maar kan worden gecancelled door de machtigen – zij het bedrijven, politici en andere machtshebbers. Laten we nu net onder die populaties in de samenleving weinig 'woke-activisten' tellen. Je hoeft geen doctoraat geschreven te hebben om in te zien dat de machtigen hier de kluit bedriegen door de zwakken af te schilderen als alomtegenwoordig en almachtig.

METAPOLITIEK ALS VERKIEZINGSPROPAGANDA

Vriend en vijand zullen beamen dat Bart De Wever het politieke spel kent. Laten we de man zijn demarches tegen woke en cancel culture even onder de loep leggen. Dat hij net nu, een klein jaar voor de verkiezingen, met zijn pamflet Over Woke (Borgerhoff & Lamberigts, 2023) naar buitenkomt, is niet los te zien van die verkiezingen. Laten we wel wezen. Er loopt dezer dagen niet veel goed voor N-VA. De Vlaamse regering blinkt vooral uit in verregaande incompetentie. Als gevolg daarvan is niet alleen het imago van Sterke Jan in snel tempo omgedoopt tot Zwakke Jan, ook de partij deelt in de klappen. Maar bovenal voelt ze al enkele jaren de hete adem van Vlaams Belang in de nek. De wokehetze komt dan ook als geroepen voor Bart De Wever en de zijnen. Door woke kan de partij het extreemrechtse electoraat naar de mond praten, zichzelf voordoen als koene oppositie tegen duistere krachten en tegelijkertijd de aandacht afleiden van wat fout loopt en van wat echt belangrijk is.

Woke laat ons met zijn allen gefocust kijken in een richting en geeft ons oogkleppen voor alle andere zaken. Woke komt met een vleugje magie. Door woke voor te stellen als een almachtige vijand kan De Wever zichzelf en zijn partij presenteren als een David die tegen de woke Goliath vecht. Als een koene ridder wordt De Wever opeens de redder van het Avondland, in plaats van diens doodgraver. De man die durft op te komen tegen die wereldvreemde rechters, die verdomde kosmopolitische intellectuelen en die rode burchten van de media (noteer terloops hoe dit discours gemakshalve steeds negeert dat het gros van de transfers van het medialandschap naar de politiek transfers naar rechtse partijen zijn). Opeens moeten we ook geloven dat hij zich tegen het globalisme verzet (die sociaaleconomische en identitaire onzekerheid veroorzaakt, aldus De Wever), terwijl hij natuurlijk al decennia een van de architecten is van de neoliberale globalisering in Vlaanderen. Maar bovenal, laat woke hem toe zich te framen als iemand die extreemrechts zal bestrijden. Hier komt De Wever alweer op bekend terrein. In het begin van de 21e eeuw mat hij zichzelf al die rol aan: N-VA, dat moesten we geloven, was het democratische alternatief voor Vlaams Belang. Een nationalistische partij die een vernieuwd inclusief nationalisme zou prediken waar elkeen welkom is, als (en enkel als) die zich conformeert met die Vlaamse identiteit. In de context van de wokehetze haalt De Wever hiervoor de tot op de draad versleten hoefijzertheorie van stal: woke en extreemrechts worden neergepoot als de twee extreme zijden van het politieke spectrum die elkaar versterken. Als gevolg van die constructie kan De Wever zich voordoen als een man van het centrum. Iemand ook die, mocht hij aan de macht komen, het allemaal anders zou doen. Dat hij echter bijna twee decennia de toon zet van het debat én van het beleid, verdwijnt dan netjes uit het zicht. En dat die toon allesbehalve gematigd of centrum-like is, kan ook netjes worden weggestopt.

Het vijandsbeeld dat Bart De Wever en gelijkgestemde stemmen optrekken, is meer dan louter een rookgordijn: het is functioneel. Op korte termijn zet deze discursieve strategie de antiwokers neer als een krachtdadige oppositie tegen duistere krachten. Het geeft trouwens ook Vlaams Belang de wind in de zeilen, want ook zij ziet wel graten in een stellingenoorlog tegen woke. Het langetermijneffect is echter veel belangrijker dan die kortetermijnstrategie. Die lange termijn is het domein van de metapolitiek, de ideologische strijd om de geesten van de mensen. Om die laatste te duiden, moeten we de specifieke ideologische lading van de antiwokers ontleden. Woke wordt door hen geconstrueerd als een 'sluipend gif dat onze samenleving bedreigt' (Bart De Wever, NPO, 2023). Dat sluipend gif wordt in de samenleving geïnjecteerd door 'de dominante culturele elite' en polariseert de samenleving omdat ze de 'metafysica van de samenleving', en dus het cement van de samenleving, onderuit haalt. Woke, aldus De Wever, is in die zin de radicalisering van het postmoderne en heeft de 'afbraak van de westerse samenleving' tot doel. Die elite is blijkbaar zo dominant, aldus De Wever, dat er een 'cultuur van angst' is waardoor mensen zwijgen. Woke slaagt er dus in om orthopraxie – we zouden ons allen, onder druk van woke, ook woke gedragen – op te leggen, en de afbraak van het Avondland te normaliseren.

De aanval op woke is een culturele strijd die afleidt van de materiële basis en ons uitsluitend laat kijken naar identiteit.

Cultuur en identiteit komen zo in het midden van het debat te staan. De aanval op woke is een culturele strijd die afleidt van de materiële basis en ons uitsluitend laat kijken naar identiteit. Dat is opvallend, omdat net dat het antiwokeverwijt is aan de 'wokers'. Dat argument is des te vreemder, omdat de strijd om 'onze identiteit', om 'het verhaal van Vlaanderen' de corebusiness is van nationalistische partijen als N-VA. 'Woke' is dus net heel erg welkom, omdat het nationalisten toelaat om van 'onze identiteit' het kernpunt van het debat te maken. Als we met andere woorden meegaan in het debat over woke, dan hebben we het niet over de rijzende ongelijkheid, de klimaatproblematiek, de economische problemen, de crisis van de democratie, de opmars van antidemocratische krachten, uitbuiting of structureel racisme, seksisme en LGBTQ+ discriminatie. We hebben het dan uitsluitend over 'onze cultuur', 'onze identiteit' en wat dat bedreigt (de strijd tegen discriminatie en voor gelijkheid, zo leren we uit de tirades van de antiwokers).

Hoe 'onze identiteit' wordt gedefinieerd in dat antiwokediscours is relevant: het gaat immers niet louter over de Vlaamse identiteit, maar ook over de Europese/westerse identiteit. Het is de identiteit van de Europese Vlaming die we moeten omarmen. We moeten trots zijn, niet alleen op onze Vlaamse voorvaderen, hun waarden en hun cultuur, maar op die van de hele Europese cultuur. Opeens behoren alle westerse stemmen uit alle tijdperken en alle regio's tot 'onze cultuur' die 'onze identiteit' maakt. Het antiwokediscours reproduceert een heel specifieke etno-culturele verbeelding over 'wie we zijn'. Er wordt niet alleen een onderscheid gemaakt tussen 'ons' en de 'wokers' (lees: als de linkse elite en de 'minderheden' waar ze voor strijden), maar ook een onderscheid tussen ons 'Europeanen' en 'niet-Europese' volkeren. Woke reproduceert dat onderscheid niet alleen, ze legitimeert ook dat de eerste groep – de Vlaamse niet-linkse Europeanen (zij hebben immers het alleenrecht te bepalen wie 'we' zijn) – de plak mogen zwaaien en dat de anderen zich daar naar te schikken hebben. Iedereen die vraagtekens durft zetten bij de status quo, die racisme of discriminatie aankaart, wordt opeens een woker die de fundamenten van onze Europees-Vlaamse samenleving onderuit haalt. Diverse foto's ophangen in de Arenbergschouwburg wordt dan opeens een staatszaak, een oorlogsverklaring aan 'onze identiteit' en een ultiem voorbeeld van woke cancel culture. Het is op dat niveau dat we de machtsdynamiek zien, en de klassieke nationalistische agenda. Niet mensenrechten, of verlichtingswaarden als vrijheid en gelijkheid moeten de omgang in onze samenleving organiseren, maar 'onze cultuur', 'onze identiteit'. Niet de aandacht voor de schending van mensenrechten in de zoektocht naar werk of naar een woning of degelijk onderwijs en kwaliteitsvolle kinderopvang is hier het onderwerp, maar besognes zoals 'we mogen niets meer zeggen' of 'dat mag ook al niet'. Kortom, het antiwokediscours reproduceert en construeert 'onze identiteit' en die van 'de andere', en net daar zit het metapolitiek belang van deze discussie. Ze construeert een Vlaanderen waar de andere (in de vorm van minderheden of van een meer linkse overtuiging) herleid wordt tot een tweederangsburger.

DE PRODUCTIEVE KRACHT VAN ANTIWOKE

De antiwokehetze zien we dus het best als een doelbewuste politieke strategie. Als we om de oren geslagen worden met woke, rest er ons veel minder tijd om na te denken over de dingen die er echt toe doen. We denken en handelen in het nationalistische plaatje en verliezen de zaken die daadwerkelijk ons leven bepalen uit het oog. Daarenboven, wordt door deze antiwokehetze elke strijd voor gelijkheid, tegen racisme en discriminatie ontmanteld: want ze bedreigen de essentie van onze identiteit.

Door de antiwokehetze wordt elke strijd voor gelijkheid, tegen racisme en discriminatie ontmanteld: want ze bedreigen de essentie van onze identiteit.

Bart De Wever, ondanks zijn expliciete retoriek tegen polarisering, is hier natuurlijk geen objectieve en neutrale observator van een 'probleem'. Integendeel: heel zijn carrière staat krom van de polarisering en strijd voor een specifieke blik op cultuur, identiteit en wat de ideale samenleving is. Dit antiwokediscours is meer van hetzelfde. Woke is productief, omdat het een nieuw cachet en urgentie geeft aan een discours dat al twee decennia door De Wever in het maatschappelijk debat geïnjecteerd wordt. Bovendien is het antiwokediscours een handige manier om alle extreemrechtse narratieven te omarmen, en bepaalde rechtse publieken aan zich te binden, en er tezelfdertijd afstand van te nemen. Ondanks de muffe geur en nauwelijks verhulde schimmel, smult men ook vandaag maar al te graag van de plat préfére van De Wever. Negeren en de eigen agenda naar voor schuiven is de boodschap.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 5 (mei), pagina 11 tot 15

• woke
• N-VA
• Bart De Wever

RECHTS IN VLAANDEREN

'Voor wat hoort wat' op steroïden

Anne Van Lancker

De catch 22 van het wokedebat

Ico Maly

Kampioen in het subsidiëren van bedrijven

Philippe Diepvents