Black Lives Matter heeft het maatschappelijke debat over dekolonisering opnieuw aangewakkerd. Wie toch niet goed mee is, heeft nu geen excuus meer: lees In het spoor van Fanon. Koen Bogaerts boek biedt een heldere, diepgaande en inspirerende analyse.

De auteur gaat vijfhonderd jaar terug in de tijd, wijst op hiaten in de gangbare geschiedschrijving, bespreekt de inzichten van denkers zoals Franz Fanon en C.L.R. James, samen met recente auteurs zoals Gloria Wekker, Olivia Rutazibwa en Naima Charkaoui, hij ontkracht enkele misverstanden rond dekolonisering, en poogt tot slot om een hoopvolle boodschap rond revolutionaire strijd te brengen.

Het eerste hoofdstuk maakt meteen al duidelijk: dekolonisering gaat niet zozeer over het afbreken van standbeelden. Het is een emancipatiestrijd die de innig verstrengelde relatie tussen kapitalisme en kolonialisme wil ontmantelen. Machtsstructuren aantasten leidt onvermijdelijk tot wanorde, maar daarom niet tot chaos, want in de dekoloniseringsstrijd zit ook een element van hoop.

Het boek bouwt slim op naar dit argument. Het tweede hoofdstuk gaat over de macht van verhalen en hoe bepaalde verhalen dominant of verzwegen worden. We lezen hoe oude standbeelden van bijvoorbeeld slavenhandelaar Edward Colston in Bristol of massamoordenaar Jan Pieterszoon Coen in Hoorn pas jaren na hun dood opgericht zijn, om alweer een nieuw verhaal te ondersteunen. Of hoe we de mythe van de de 'last van de blanke' uitvonden om verovering van te legitimeren. Of hoe momenteel de antiwokebrigade een denkbeeldige vijand creëert en de verdedigers van het dominante verhaal zich opstellen als slachtoffer. Vandaag woedt de strijd om verhalen meer dan ooit, maar de linkerzijde slaagt er niet altijd in om dekoloniale inzichten mee te nemen.

Het derde hoofdstuk gaat dan over kolonisering. De nadruk ligt op hoe Europese overheden bedrijven – zoals de Nederlandse Verenigde Oost-Indische Compagnie en de Compagnie du Congo pour le Commercie et l'Industrie – ondersteunden in hun bloederige 'ontdekking' van de wereld. Wie nog geloofde in het liberale vrijhandelsriedeltje wordt hier geconfronteerd met de historische connectie handel en geopolitiek. Ook sneuvelen enkele typische tegenargumenten. Bijvoorbeeld, dat kolonialisme nu eenmaal paste in de 'tijdsgeest' (er was altijd al verzet!) en dat er altijd al slavernij was (het quasi-industrieel inzetten van slaven in globale productie is uniek!). Er is altijd al kolonialisme en imperialisme geweest, maar de distinctieve 'drie-eenheid' kolonialisme-kapitalisme-staat bepaalt het moderne wereldsysteem. Het Caraïbische plantagemodel is nog altijd het dominante paradigma voor hoe wordt omgegaan met de aarde en met de meeste mensen.

Als het gaat over brute macht en belangen, hoe werd dit goedgepraat? 'In godsnaam' had ik bijna geschreven, maar de christelijke legitimatie botste op grenzen. Hoofdstuk vier analyseert een meer gesofistikeerde techniek, namelijk de uitvinding van witheid en het fenomeen van racisme. Filosofen zoals John Locke ondersteunden het kolonialisme door te theoretiseren over de productieve besteding van private eigendom voor de vooruitgang van de mensheid. Dat ook slimme mensen als Linnaeus en Blumenbach de onderdrukking helpen onderbouwen, is een nuttige reminder aan de rol van 'wetenschap'. Verder legt de auteur interessante linken tussen kolonialisme en de opkomst van het nazisme in Europa, het cultureel racisme tegen moslims, en het Europese migratiebeleid dat de Ander blijft ontmenselijken.

Nu we kolonialisme in al zijn complexiteit kennen, behandelt hoofdstuk vijf de dekolonisering. Om de heilige drie-eenheid kolonialisme, kapitalisme en natiestaat af te schaffen, hebben we radicale verbeelding nodig, bijvoorbeeld door te denken over een grensvrije wereld. Ruimte voor verbeelding ontstaat dankzij verzet; nieuwe ideeën moeten deel uitmaken van een brede historische beweging. Bogaert stelt, steunend op Fanon en James, dat hierin een nieuwe orde, zelfs een nieuwe mens kan ontstaan. Hoewel verzwegen in geschiedenislessen, zijn er altijd al diverse vormen van verzet geweest tegen het kapitalistisch-koloniale slavensysteem. Als een 'veelkoppig monster' frustreerde het machthebbers die bij het afhakken van één kop er telkens twee nieuwe zagen opduiken. Een belangrijk voorbeeld is de beweging voor de afschaffing van de slavenhandel. Het gaat dan niet zozeer om de abolitionistische Britten, maar om de breed vertakte verzetsbeweging van tot slaaf gemaakten. De antislavernijcampagnes creëerden ook politieke ruimte voor andere sociale campagnes rond vrouwenrechten, arbeidersrechten, kinderrechten, religieuze rechten, dierenrechten en stemrecht.

Dé historische gebeurtenis die centraal staat in Bogaerts betoog rond verzet en verbeelding is de Haïtiaanse revolutie (1791-1804).

Maar dé historische gebeurtenis die centraal staat in Bogaerts betoog rond verzet en verbeelding is de Haïtiaanse revolutie (1791-1804). Het zesde hoofdstuk gaat uitgebreid in op deze strijd tegen de koloniale machten, die radicaler en misschien wel invloedrijker was de Franse en Amerikaanse revoluties. Artikel 14 van de Haïtiaanse Grondwet creëerde een 'nieuwe mens' door te stellen dat 'elke betekenis van kleur' moet verdwijnen en alle Haïtianen vallen onder de generieke naam 'zwarten'. Nog voordat Fanon stelde dat iedereen die de antikoloniale strijd steunde Algerijn kan zijn, hadden de Haïtianen al komaf gemaakt met de 'witte norm' van het raciaal-kapitalisme. Dit is maar één voorbeeld van hoe de Haïtiaanse revolutie tal van politiek-filosofische stromingen, later 'zwart-Atlantisch humanisme' genoemd, inspireerde en 'ons' denken over gelijkheid en vrijheid veranderde.

Deze boodschap wordt aangescherpt in het laatste hoofdstuk. In plaats van utopieën na te streven kunnen we hoop putten uit het sociale, revolutionaire proces zelf. De enige zekerheid is deelname aan het verzet tegen het raciaal-kapitalisme en daarvoor bieden antikoloniale denkers/activisten inspirerende handvaten.

We willen dit zeer graag geloven, maar omhelst de romantisering van de strijd en het overschatten van haar impact geen risico's? Heeft de Haïtiaanse revolutie echt 'de definitieve genadeslag voor het plantagesysteem' betekend en 'het verloop van de geschiedenis veranderd', als we vandaag kijken naar dit land en de wereld? Bogaert noteert wel kort dat het antislavernijverzet en de Haïtiaanse revolutie de koloniale orde niet omver konden werpen, om meteen weer te benadrukken hoe dit ruimte creëerde voor radicale verandering. Maar het blijft moeilijk om hiervan hard bewijs te zien. Ambiguïteiten in het boek zijn dat het (terecht) wijst op de continuïteit van het plantagesysteem, maar tegelijk suggereert dat antikoloniaal verzet succesvol was; dat het (terecht) toont hoe dit verzet veel denkers inspireerde, maar tegelijk illustreert hoe gemarginaliseerd ze zijn; dat het (terecht) radicale gelijkheid en vrijheid bepleit maar toch utopisch denken afwijst. Naarmate de lectuur vordert, wordt duidelijker dat Bogaert het succes ziet in termen van hoop en inspiratie, meer dan in effectieve realisaties.

Bogaert overtuigt mij wel dat we deze strijd moeten aangaan, maar niet omdat de geschiedenis hoopvol is (integendeel?), wel omdat er eenvoudigweg geen andere optie is.

Een diepgaande en kritische exploratie van wat 'hoop' betekent, was zinvol geweest. Want nu kan het boek evengoed tot de cynische conclusie leiden dat eeuwenlang verzet weinig opleverde. Dat het 'veelkoppige monster' niet zozeer de verzetsbewegingen zijn, maar wel het raciaal kapitalisme zelf. Bogaert overtuigt mij wel dat we deze strijd moeten aangaan, maar niet omdat de geschiedenis hoopvol is (integendeel?), wel omdat er eenvoudigweg geen andere optie is. Dat wordt niet uitgewerkt, maar het laatste woord in Bogaerts verhaal (Fanon citerend) is niet hoop maar wel degelijk 'noodzaak'. In het spoor van Bogaerts veelzijdige boek rest de lezer inderdaad geen andere keuze dan zich, zonder naïeve hoop maar gewapend met rijke inzichten, te engageren voor dekolonisering.

Maar het allerlaatste woord is voor Sibo Kanobana. Hij steunt de these dat we geen utopie moeten nastreven en dat de dekoloniseringsstrijd zinvol is op zichzelf. Hij benadrukt wel dat we geen 'nieuwe orde' moeten nastreven en dat 'chaos' productief kan zijn. Chaos kan ruimte creëren voor menselijke creativiteit waarbij 'de kleinste bijdrage van om het even welk individu enorme gevolgen kan hebben'. Ook hier gaat het om 'hoopvolle' politieke experimenten, zie bijvoorbeeld emancipatiebewegingen zoals de Zapatisten, Black Power en de Rojava. Een vervolganalyse zou meer expliciet kunnen engageren met anarchistische agenda's om de (valse) tegenstelling tussen utopie en proces op te lossen en na te denken over een nieuw soort hoop.

Jan Orbie

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 5 (mei), pagina 66 tot 68