De recentste peiling van 'De Stemming' in opdracht van VRT NWS en De Standaard (mei 2023) lijkt erop te wijzen dat Vlaanderen zich opmaakt voor een perfecte storm. Het politieke ongenoegen, het grote pessimisme over de economie en de onrust rond het thema migratie dreigen de prelude te vormen van een gitzwarte zondag. In een worstcasescenario behalen Vlaams Belang en N-VA bij de Vlaamse verkiezingen in 2024 een absolute meerderheid.

De voorbije jaren voltrok zich in Vlaanderen een voortschrijdende normalisering van extreemrechts door de traditionele partijen en de media. Voorzitter Tom Van Grieken wordt geïnterviewd alsof hij een doordeweekse democratische politicus is, en traditionele partijen hebben intussen zelf een aanzienlijk deel van het 70 puntenprogramma van Vlaams Blok uitgevoerd. De wekenlange onderhandelingen die Bart De Wever na de verkiezingen in 2019 met Vlaams Belang voerde, Voka dat vindt dat een Vlaamse regering met Vlaams Belang moet worden overwogen en de manier waarop steeds meer traditionele politici standpunten van Vlaams Belang nabootsen, dragen bij tot een gevaarlijke normalisering van extreemrechts. Geen toeval dus dat 59% van de N-VA-kiezers ondertussen vindt dat er met Vlaams Belang ook effectief bestuurd moet kunnen worden.

In deze bijdrage formuleer ik een aanzet tot een tegenverhaal dat hopelijk op middellange termijn een dam kan opwerpen tegen extreemrechts. Op korte termijn wordt het zaak om de schade te beperken, want vooralsnog is er aan de linkerzijde geen adequate en gedeelde strategie merkbaar om extreemrechts succesvol te bekampen. In die zin vrees ik dat we eerst een nieuwe gitzwarte zondag nodig zullen hebben vooraleer de geesten rijpen.

EXTREEMRECHTS ADEQUAAT LEREN ANALYSEREN

Een terugkerend probleem is de vergelijking die sommige mensen blijven maken tussen het fascisme en het nazisme van de jaren 1930 en de huidige opkomst en groei van extreemrechts. De economische crisis in de jaren 1930 was veel dieper, er was een onverminderd hoge werkloosheid, de internationale relaties tussen de natiestaten waren bijzonder slecht en er woedde een groot conflict tussen de grote ideologieën.

Terwijl de grote ideologieën zich in de jaren 1930 een weg baanden naar de staatsmacht zien we vandaag veeleer een opstand van de zwijgende, ongehoorde massa tegen de technocratische bestuurders en sterk gewantrouwde elites. Die opstand neemt velerlei vormen aan – van gele hesjes en brexiteers tot antivaxers –, maar komt vooral tot uiting in de vorm van protest- of foertstemmen. Veel kiezers van Vlaams Belang stemmen niet zozeer op basis van ideologische motieven, maar vanuit een protesthouding. Het wegzetten van kiezers van Vlaams Belang als nazi's of fascisten is contraproductief en isoleert hen nog meer, terwijl het mensen zijn die we democratisch kunnen terugwinnen.

Uiteraard moeten we waakzaam en alert zijn voor de zondebokstrategie die extreemrechts hanteert, en het extreemrechtse populisme vormt wel degelijk een bedreiging voor onze democratische rechtsstaat. Extreemrechts valt de rechten van minderheden en andere grondrechten aan. We zitten dan ook op een hellend vlak, maar de situatie nu is fundamenteel anders dan in de periode waarin Hitler, geholpen door het geweld van knokploegen, de absolute macht greep, andere politieke partijen verbood, opposanten opsloot en de Joodse bevolking op basis van rassenwetten uitroeide. Het onbehagen en wantrouwen ten aanzien van onze democratische instellingen is zorgwekkend, maar niet van dien aard dat we zomaar de vergelijking met de jaren 1930 kunnen maken.

1. ZET DE VLAAMS BELANG-KIEZERS NIET WEG ALS DOMME OF MARGINALE MENSEN

Toen Paul Muys als journalist van onze openbare omroep na de eerste zwarte zondag poolshoogte ging nemen in de Antwerpse Seefhoek, interviewde hij drie beschonken Vlaams Blok-kiezers, wat veel mensen tot op vandaag doet denken dat het om domme en marginale mensen gaat. Fout! Leer een onderscheid te maken tussen de architecten van de haat – zo noem ik de ideologen van nieuw- en extreemrechts – en hun kiezers. Veel van die kiezers zijn gedesoriënteerde mensen die uit wanhoop en protest op extreemrechts stemmen. Ze zijn diepgaand vervreemd van de technocratische bestuurstaal en de gapende leegte binnen de liberale democratie. Veel mensen die op Vlaams Belang stemmen, ervaren stilstand of achteruitgang in hun leven. Uit de vele gesprekken die ik met Vlaams Belang-kiezers in de Denderstreek voerde, blijkt dat ze vaak geen enkel perspectief op sociale mobiliteit hebben. Ze vrezen dat hun kinderen het veel minder goed zullen hebben.

Aan de linkerzijde moet er een consequent antiracistisch tegenverhaal worden ontwikkeld.

Als gevolg van de de-industrialisering, het verdwijnen van tradities en het gat dat de politieke ontzuiling heeft geslagen, stapelen deze inwoners een lange reeks verlieservaringen op. Een grote groep voelt zich een slachtoffer van 'het systeem'. Het diepe onbehagen dat hieruit voortvloeit, richt zich op de meest zichtbare en identificeerbare zondebokgroep: de mensen met een migratieachtergrond. Het racisme en de discriminatie worden hun echter ingelepeld en aangeleerd door extreemrechts, en ook nagebootst door vertegenwoordigers van de traditionele partijen. Aan de linkerzijde moet er een consequent antiracistisch tegenverhaal worden ontwikkeld dat de mensen helpt en motiveert om zich als bond- en klassegenoten tot elkaar te verhouden.

2. DOORPRIK DE VOORRANGSMYTHE

Mensen hanteren een drie- à viertal diepe verhalen waarmee ze richting en houvast in hun leven creëren. De diepe verhalen die we ontwikkelen, zijn gebaseerd op reële ervaringen en op de wijze waarop mensen rondom ons de maatschappelijke en politieke gebeurtenissen duiden. In Vlaanderen bootsen steeds meer traditionele politici de standpunten en uitspraken van extreemrechts na. Mensen met een migratieachtergrond worden voorgesteld als gelukszoekers en potentiële fraudeurs. Denk maar aan de manier waarop Vlaams minister van Wonen, Matthias Diependaele (N-VA), met de hulp van privédetectives jacht maakt op mensen met een migratieachtergrond die een sociale woning huren, omdat ze ander vastgoed bezitten. Of aan #opkuisen, de hashtag die de voormalige staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Theo Francken (N-VA), gebruikte in een verwijzing naar de migranten die in de buurt van het Brusselse Maximiliaanpark verbleven.

En wat met de Vlaamse politici die vinden dat langdurig werklozen straf verdienen in een tijd dat er werk is voor iedereen? Dat je na jarenlang op een wachtlijst te hebben gestaan verplicht Nederlands moet spreken? Dat je moet bewijzen dat je werk zal zoeken? Dat een deel van het Groeipakket uit handen moet worden genomen als je niet beantwoordt aan het ideaalbeeld van de hardwerkende Vlaming? Dat, om paal en perk te stellen aan de instroom van migranten en asielzoekers, het leefloon gedurende de eerste drie jaar moet worden vervangen door integratiesteun, gekoppeld aan een verplicht traject voor nieuwkomers?

Een groeiende groep sociaaleconomisch kwetsbare burgers is ervan overtuigd dat mensen met een migratieachtergrond altijd en overal voorrang krijgen.

Deze flinkse en met de wet flirtende beleidsvoorstellen leiden ertoe dat de voorrangsmythe persistenter wordt. Een groeiende groep sociaaleconomisch kwetsbare burgers in Vlaanderen is ervan overtuigd dat mensen met een migratieachtergrond altijd en overal voorrang krijgen. Ze gelooft dat de nieuwkomers in dit land voorrang krijgen op de wachtlijst voor een sociale woning, sneller geholpen worden door het OCMW en sneller recht krijgen op wat zij zelf ontberen. Het wantrouwen ten aanzien van nieuwkomers en migranten wordt niet enkel door Vlaams Belang, maar ook door politieke mandatarissen van N-VA, Open VLD en Vooruit aangewakkerd.

Een links en progressief tegenverhaal houdt in dat politici en opiniemakers Mario en Fatima, die in hetzelfde distributiecentrum werken, niet als concurrenten maar als bond- en klassegenoten voorstellen. Een steeds groter deel van het werk in de industriële productie en de bouw- en zorgsector wordt ingevuld door mensen met een migratieachtergrond. In de eerste plaats zijn het deze werknemers die onze samenleving laten draaien en flink bijdragen aan onze sociale zekerheid en welvaart. De kinderen van de hardwerkende Vlamingen vatten veelal hogere studies aan en vertonen weinig tot geen animo om dit harde (industriële) en vaak slecht betaalde werk uit te voeren. Maak van de werkende bevolking één WIJ-groep – waarbij zowel de noden als de perspectieven die mensen met elkaar delen en dus gemeen hebben steeds weer worden herhaald. Enkel een tegenverhaal dat alternatieve perspectieven articuleert, kan extreemrechts de wind uit de zeilen nemen.

3. JAAG NIET OP DE KWETSBAREN, MAAR ROEP OP TOT SOLIDARITEIT EN ZORG

Door de sterk toegenomen flexibilisering, de wet op de loonblokkering, de groeiende inkomensongelijkheid en de toegenomen productiviteit is het voor veel werknemers alle hens aan dek en kunnen ze het werk amper nog volhouden. Dertig jaar geleden was 2,5% van onze bevolking langdurig ziek. Nu is dat meer dan het dubbele. Een half miljoen mensen is al meer dan een jaar arbeidsongeschikt. 35% van de langdurig zieken kampt met mentale problemen, zoals depressie of burn-out. En de groep die het meest afwezig is op het werk wegens burn-out bestaat uit jonge werknemers tussen 20 en 35 jaar.

Maak geen jacht op deze mensen, wantrouw hen niet, maar draag zorg voor hen.

Maak geen jacht op deze mensen, wantrouw hen niet, maar draag zorg voor hen. De hardwerkende Vlamingen die het wel nog volhouden, grijpen steeds vaker naar stimulerende middelen en/of antidepressiva om werk en privé te kunnen blijven combineren. Het neoliberale mantra dat we steeds harder en langer moeten werken, put heel wat mensen zowel fysiek als psychisch uit. Politieke partijen die zich niet langer beroepen op de historisch ontwikkelde kernwaarden, maar zich laten gijzelen door perceptie (het aantal likes en shares, opiniepeilingen), winnen misschien wel de verkiezingen, maar maken van de samenleving de grote verliezer. Er is een wezenlijk verschil tussen het winnen van verkiezingen en de inschrijving van de woede en het onbehagen in een links perspectief. Dit houdt in dat we het gif en de omstootwoede van extreemrechts omsmeden tot solidariserende rechtopwoede.

4. VERSTERK DE PUBLIEKE DIENSTVERLENING

Eén van de grootste oorzaken van het maatschappelijke onbehagen spruit voort uit de afbraak van de publieke dienstverlening. De vele mensen die ik de voorbije jaren heb geïnterviewd, gebruiken steevast de metafoor van de lange wachtrijen en wachtlijsten. Mensen wachten op een bus (die maar niet komt), op een trein (met vertraging), op een plaats in de kinderopvang, op een kamer in een rust- en verzorgingstehuis, op een passende behandeling voor de leerstoornis bij een van de kinderen, op een afspraak bij een dienst voor geestelijke gezondheidszorg of een psychiater. De digitalisering van de dienstverlening versterkt daarbovenop de groeiende vervreemding. Heel wat mensen vereenzamen omdat ze nauwelijks nog iemand zien en kunnen spreken.

Na de eerste zwarte zondag reageerde de Vlaamse regering in 1996 met de oprichting van het Sociaal Impulsfonds (SIF). Dit resulteerde in sterke samenwerkingsverbanden tussen de stedelijke overheden en het maatschappelijke middenveld. In heel wat wijken die kampten met sociale achterstelling werden klassieke vormen van dienstverlening versterkt door nieuwe participatieve praktijken die burgers op een volwaardige manier betrokken. Het SIF is een belangrijke hefboom gebleken in het bestrijden van sociale achterstelling en het counteren van het onbehagen en wantrouwen. Een sterke publieke dienstverlening maakt dat mensen niet enkel diensten (openbaar vervoer, gezondheidszorg, betaalbare huisvesting, enzovoort) genieten, maar ook toegang krijgen tot plekken en mensen die hen op verhaal laten komen. Een investering in een sterke, toegankelijke en wijdvertakte publieke dienstverlening kan het maatschappelijke en politieke onbehagen in aanzienlijke mate terugdringen.

5. VERVANG HET WOORD GRAAIZUCHT DOOR HERVERDELING

'Pak de graaiers' klinkt rock-'n-roll en 'nagel de graaiers aan de schandpaal' klinkt punk, maar dit soort slogans voedt de antipolitieke sentimenten bij de bevolking. Deze anti-establishmenthouding levert extra stemmen op, maar levert geen bijdrage aan de linkse ideeënvorming en de ideeënstrijd waarmee we ons economische en financiële systeem fundamenteel kunnen hervormen. Het begrip 'herverdeling van de welvaart en de rijkdom' heeft een duurzamer en democratischer karakter. Het herverdelingsthema daagt niet alleen economen, maar ook middenveldorganisaties – met op kop de vakbonden – uit om ideeën te introduceren die de bevolking vormen en leren wie arbeid levert, wie de meerwaarde van deze arbeid oogst, welk deel van de winst naar de sociale zekerheid vloeit, welke winst er in de handen van de aandeelhouders terechtkomt en hoe we als samenleving een rechtvaardiger herverdelingssysteem kunnen uitwerken.

Vraag de doorsneejongere onder de 30 jaar wat de sociale zekerheid behelst, en je zal verbijsterd zijn door het gebrek aan parate kennis.

Vraag de doorsneejongere onder de 30 jaar wat de sociale zekerheid behelst, hoe het uitgestelde loon later in een pensioen wordt omgezet of hoe het komt dat de inkomensongelijkheid sinds de jaren 1980 toeneemt, en je zal verbijsterd zijn door het gebrek aan parate kennis. Heel wat onderzoeksrapporten leren ons dat het klassieke onderwijssysteem de groeiende ongelijkheid reproduceert. Dit zou het maatschappelijke middenveld ertoe moeten aanzetten te investeren in educatie en vorming, om zo de sociaaleconomisch kwetsbare bevolkingsgroepen een uitgebreidere en betere kennis, meer autonomie en een sterker zelfbewustzijn bij te brengen. Wie durft de termen emancipatie of volksverheffing nog te gebruiken?

Waarom gaf de linkerzijde in Vlaanderen een groot deel van haar immateriële en materiële infrastructuur waarover ze ooit beschikte uit handen? De meeste volkshuizen zijn gesloten, er is geen eigen krant, weekblad of digitale zender, en de volkshogescholen zijn verdwenen. Met de vorming en educatie die ze vandaag aanbieden, focussen de vakbonden dan weer sterk op de arbeidsorganisatie in het bedrijf, op de lonen en de index, en op de koopkracht, en te weinig op kennis die inzet op het tackelen van de inherente eigenschappen van het kapitalisme: uitbuiting van de mens en de natuur, racisme en kolonialisme, de bestendiging van het patriarchaat, en het feit dat het kapitalisme crisis na crisis nodig heeft om te blijven groeien (en kapitaal te blijven accumuleren).

6. KIES VOOR RECHTOPWOEDE IN PLAATS VAN OMSTOOTWOEDE

De strijd tegen extreemrechts kan op termijn enkel worden gewonnen als in de diepe verhalen van de mens het besef ontluikt dat een solidaire en gelijke samenleving tot meer houvast, tot een sterker gevoel van geborgenheid en tot het recht op sociale vooruitgang leidt. Heel wat mensen die op Vlaams Belang stemmen, lijden onder een chronisch gebrek aan sociale erkenning. Het werk dat ze uitvoeren, gebeurt in een sfeer van anonimiteit. Door de arbeidsdeling produceren mensen in afzonderlijke hallen of loodsen alleen nog maar onderdelen van een afgewerkt product dat ze niet langer onder ogen krijgen. Ze beseffen steeds harder dat ze moderne slaven zijn geworden en dat er niemand van de traditionele partijen naar hen luistert of hun harde bestaan op een waardige manier onderkent.

De werkende klasse worstelt met klassepijn en ontbeert klassetrots. Dit resulteert in de door extreemrechtse partijen georkestreerde omstootwoede: uithalen en inhakken op anderen, intimideren van andersdenkenden, het toenemende geloof in complottheorieën, enzovoort. Daartegenover zou een links tegenverhaal mensen kunnen vormen en mobiliseren om de omstootwoede om te smeden tot rechtopwoede. Dit houdt in dat de werkende bevolking als 'motor' van onze samenleving wordt erkend en dat ze vanuit een groter zelfbewustzijn het recht op sociale mobiliteit en dus sociale vooruitgang opeist of afdwingt.

7. INVESTEER IN NABIJHEIDSPOLITIEK

Uiteraard verwachten we van verkozenen dat ze hun parlementaire werk naar behoren en met kunde uitvoeren. Maar burgers verlangen ook naar politieke nabijheid. In het woord volksvertegenwoordiger schuilt een uitdagende opdracht: de noden, dromen en verlangens van de bevolking accuraat detecteren en omzetten in beleidsvoorstellen. Ook aan de linkerzijde zijn er heel wat verkozenen die te weinig voeling hebben met het lot en de positie van de 30 à 40% gezinnen en burgers die uitermate hard hun best moeten doen om het einde van de maand te halen. Niet alles, maar veel begint bij luisteren naar de verhalen en perspectieven van burgers.

Mijn uitgebreide praktijkervaring leert me dat mensen geen beloftes maar wel nabijheid en betrokkenheid wensen.

Mijn uitgebreide praktijkervaring leert me dat mensen geen beloftes maar wel nabijheid en betrokkenheid wensen. Een grotere en betere nabijheid is nodig om aan een krachtig en effectief tegenverhaal te bouwen. Dit veronderstelt de aanwezigheid van immateriële en materiële infrastructuur: een eigen krant of weekblad, eigen mediakanalen (podcastreeksen), publicaties, ontmoetingsplekken, cultuurcafés waarbij, voorbij de kapelletjespolitiek, denkers en doeners uit de linkerzijde bondgenootschappen smeden en de burgerbevolking doen verlangen naar en doen geloven in broederschap, sociale vooruitgang en ecologische betrokkenheid.

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 6 (juni), pagina 6 tot 11

• Vlaams Belang
• extreemrechts
• verkiezingen

VLAAMS BELANG DOORGELICHT

Hoe we Vlaams Belang klein krijgen

Dominique Willaert

Vaarwel cordon sanitaire, dag cordon wokinaire

Hind Fraihi

Jodenhaat en de januskop van Vlaams Belang

Thibault Coigniez

De sociale agenda van Vlaams Belang? Niets links aan!

Koen Abts

In Europa staan nationalisten voor sociale afbraak

Kathleen Van Brempt