Wie gevoelig is voor apocalyptische beelden, heeft het niet gemakkelijk tegenwoordig. Online is het voor velen een hartverscheurende keuze geworden tussen de geel-blauwe Oekraïense vlagjes behouden of overschakelen op het Israëlisch-Palestijns conflict door bijvoorbeeld de populaire "Cease Fire Now" profielfoto te kiezen. Maar beide conflicten moeten qua schrikbeeld vlotjes de duimen leggen voor de huidige berichtgeving rond klimaat en artificiële intelligentie.

Het VN-Milieuprogramma waarschuwde er deze week nog voor dat er veel meer nodig is dan de Parijsakkoorden om een klimaatopwarming van 2,5-2,9°C te vermijden. Afhankelijk van de schatting, komt het huidige beleid daarmee neer op een stijging van de globale mortaliteit tussen 1,8 tot 4,2% tegen 2100. Als we over de 2°C gaan, worden volgens een andere studie de komende eeuw pakweg 1 miljard vroegtijdige doden verwacht.

Dat is natuurlijk gruwelijk. Als het over artificiële intelligentie gaat, zijn de discussies in de wandelgangen vaak nog stukken erger. Bij de OESO wordt de ontwikkeling van een "kunstmatige algemene intelligentie" zelfs bestempeld als een existentieel risico dat de hele mensheid zou kunnen uitroeien of ons collectief zou kunnen onderwerpen.

HET GOEDE VAN HET EFFECTIEF ALTRUÏSME

In het licht van deze twee vreselijk onheilspellende scenario's, zou het niet mogen verbazen dat er enkele bijzondere sociologische mechanismen de kop opsteken, die verdacht veel naar religieuze ideeën ruiken. Onze meest dominante bron voor culturele ideeën rond het einde der tijden in Europa en de VS is immers ongetwijfeld de christelijke bijbel. De kans is zelfs groot dat de meest rabiate atheïsten net extra gevoelig zijn voor dit soort denken, precies omdat zij de impact van zulke culturele invloeden het slechtst detecteren bij zichzelf.

Het eerste frappante voorbeeld is effectief altruïsme, een filosofische beweging die eind 20e eeuw ontstond onder impuls van onder andere Peter Singer, Toby Ord en William MacAskill. Het basisidee is een utilitaire visie op (grote) morele problemen, waarbij een soort koele berekening moet worden gemaakt die je persoonlijke positieve maatschappelijke impact maximaliseert. Aanhangers van de beweging stellen dat het "goed" is om extreem veel geld te verdienen op de financiële markten, zolang je al dat geld vervolgens uitgeeft om bijvoorbeeld de klimaatopwarming tegen te gaan.

Aanhangers van het effectief altruïsme stellen dat het "goed" is om veel geld te verdienen, zolang je dat uitgeeft om bijvoorbeeld de klimaatopwarming tegen te gaan.

Voor wie nog een katholieke opvoeding heeft meegekregen, is dit perfect herkenbaar als een vorm van "bevrijdingstheologie". Om vergeving te krijgen voor de erfzonde, moet de mens - volgens deze theologische leer - boete doen. De manier waarop is erg gevarieerd en proportioneel tot de zonde. Bidden, biechten, matigen, maar doneren aan de kerk was evengoed een prima optie. Tot op vandaag bestaat er nog steeds een complex systeem van aflaten, waarmee zonden kunnen worden afgekocht; de geldroute bestaat wel al een lange tijd niet meer. De parallel met bijvoorbeeld CO₂-compensatie voor vliegreizen ligt voor de hand.

Het meest extreme voorbeeld van het gedachtegoed van effectief altruïsme is (was) wellicht Sam Bankman-Fried, die een "cryptobeurs" op poten zette met de belofte om de helft van zijn daarmee verdiende fortuin in te zetten voor filantropie. Hij zit ondertussen echter in de cel voor fraude ter waarde van diezelfde miljarden, die in rook opgingen ergens tussen de Bahama's, sponsordeals en massale politieke donaties.

DE PROFETEN VAN HET ECOMODERNISME

Rond 2010 verscheen een afgeleid gedachtegoed op de horizon, het ecomodernisme. Ook het ecomodernisme bevat in de kern een utilitaire berekening, maar dan vernauwd tot het oplossen van de (existentiële) klimaatdreiging met technologische oplossingen. In de praktijk komt die technologische oplossing vaak louter neer op een wondertechnologie die al decennialang dezelfde loze beloften maakt: kernenergie. Ook scenario's zoals grootschalige genetische modificatie of geo-engineering liggen op tafel. Geo-engineering betekent hier bijvoorbeeld het periodiek of structureel injecteren van aerosolen zoals zwavel in de stratosfeer om ons af te schermen tegen de opwarmende straling van de zon.

In de praktijk komt de technologische oplossing van ecomodernisten vaak louter neer op een wondertechnologie die al decennia dezelfde loze beloften maakt: kernenergie.

Ook voor dit soort gedachtegoed bestaat er een rechtstreekse parallel met het (evangelische) idee van "dominionisme". Hierin wordt gesteld dat de mens op aarde werd gezet om de boel te bestieren. Dat dit eigenlijk een typisch westers cultureel idee is, kan worden opgemerkt door het te contrasteren met bijvoorbeeld hindoeïsme of andere vormen van spiritualiteit waarin de mens als onderdeel van de natuurlijke wereld wordt beschouwd, eerder dan erboven te staan.

De link tussen christelijk dominionisme en ecomodernisme is niet zuiver theoretisch. Ze wordt even goed gemaakt door Marc Sagoff, een co-auteur van het ecomodernistische manifesto, in een opmerkelijk artikel uit 2015. Ook Michael Shellenberger, een redelijk notoire ecomodernist en co-auteur van hetzelfde manifesto, verklaarde recent nog zichzelf opnieuw te identificeren als Christen. Wanneer aanhangers van effectief altruïsme of ecomodernisme beginnen klinken als christelijke predikanten, is dat dus minder toevallig dan je op het eerste gezicht zou denken.

Bij de ecomodernisten is het "einde der tijden" wel nét iets verder weg, of om meer precies te zijn: dichtbij genoeg om radicale experimenten met kernenergie te verantwoorden, maar ver genoeg om niet aan de economisch-monetaire groeimotor te moeten raken. De inschatting van die statistische scheidingslijn bepaalt of iemand in het ecomodernistische of het degrowth kamp valt. In hun kern maken ze dezelfde "klimaatrisico vs economie"-berekening, enkel de uitkomst verschilt.

DE KETTERS VAN HET EFFECTIEF ACCELERATIONISME

Alsof we daarmee nog niet genoeg apocalyptisch denken te verwerken hadden, verscheen er vrij recent een radicale splintergroep ten tonele, die van het effectief accelerationisme. De naam verraadt al dat de oorsprong van deze beweging eveneens kan worden gevonden binnen die van het effectief altruïsme, waaronder het boek Global Catastrophic Risks van Nick Bostrom. Daarin vervult Bostrom zijn zelfgekozen opdracht binnen het - niet erg bescheiden - "Future of Humanity Institute" om alle existentiële risico's van de mensheid op te lijsten en in te schatten. Klimaatverandering staat er uiteraard tussen, naast onder andere nucleaire oorlogen, nanotechnologie, inslaande asteroïden en … artificiële intelligentie.

Het probleem van met name "algemene artificiële intelligentie" is dat het in feite een technologie betreft die (nog) niet bestaat en net daardoor onbeperkte eigenschappen kan worden toegedicht. Het risico uitgaande van zo'n "zelfdenkende machine" wordt daardoor wel eens op oneindig ingeschat. Binnen de utilitaire berekening van het effectief altruïsme krijgt dit oneindig groot (moreel) risico vervolgens uiteraard voorrang op al het andere, zelfs het wetenschappelijk veel beter onderbouwde en voorspelbare klimaatprobleem. Wat kan er immers op tegen de totale en bliksemsnelle vernietiging van de mensheid qua prioriteit?

Het hoeft daarom niet te verbazen dat "AI safety" de voorbije jaren gigantische delen van de aandacht van de acolieten van het effectief altruïsme heeft opgeslorpt. Of hoe een probleem dat zich nog moet manifesteren (artificiële intelligentie) een probleem dat zich nu al stelt (klimaat) compleet in de verdrukking kan brengen. In die wilde vijver van einde-der-tijden denkers ontstond vervolgens het effectief accelerationisme, als een soort religieus spasme.

Binnen de effectief accelerationisme beweging geloven ze in het oneindige potentieel van artificiële intelligentie, de verlossing van de mensheid.

Binnen de effectief accelerationisme beweging geloven ze immers ook in het oneindige potentieel van artificiële intelligentie, maar in deze lezing is dat geen oneindig risico maar net de verlossing van de mensheid. Artificiële intelligentie die niet de hele mensheid uitroeit, maar die een oplossing vormt voor alle problemen, van klimaatverandering tot ziekte. Ook onsterfelijkheid en het exploreren van het heelal ligt plots in een vingerknip binnen handbereik, dankzij de oneindige krachten van de magische machine. De rest van de redenering zit al in de naam vervat. Voor het effectief accelerationisme kan het allemaal niet snel genoeg gaan.

Het is onmogelijk om hierin geen parallel te zien met, alweer, een (Evangelisch) christelijk idee: de eschatologische "Opname van de gemeente", beter bekend als "The Rapture". In dit scenario worden de gelovigen met z'n allen opgenomen in de hemel vlak voor de rest ten onder gaat aan plagen.

DE DANSE MACABRE VAN HET BELEID

Het zou allemaal grappig en/of fascinerend zijn als deze bewegingen niet stuk voor stuk grote druk uitoefenen op ons beleid. Een nuchter debat over de ernst van de situatie valt moeilijk te voeren tussen zo'n dwingend veld van einde-der-tijden psychologische vallen. (Wie ooit uit de katholieke religie stapte beseft vaak goed hoe dwingend en destructief dit soort technieken kunnen zijn.)

Het zou kunnen helpen als deze generatie pseudo-atheïstische predikanten even aan de kant wordt geschoven. Het is maar een suggestie.

Met dat allemaal in het achterhoofd kan er opnieuw gekeken worden naar ons klimaatbeleid, waarvan de potentiële schade stukken minder hypothetisch is dan een op hol geslagen artificiële intelligentie.

Want hoe raakt het klimaatbeleid ooit uit zijn "Danse Macabre"? Op het eerste zicht lijkt het voor de hand liggend om te kijken naar vergelijkbare periodes propvol religieus denken, zoals pakweg de 16e eeuw, waarin niet alleen de pest met tussenpozen door Europa raasde, maar nu en dan ook nog eens een hongerwinter durfde passeren. Op dat vlak klinkt 1 miljard klimaatdoden misschien als extreem, maar als percentage van de wereldbevolking verbleekt die 13% bij de sterftecijfers van de pest, die tussen 30 en 60% wordt geschat in middeleeuws Europa.

Merkwaardig genoeg waren deze uiterst rampzalige fenomenen voor onze middeleeuwse medemensen echter helemaal geen reden om te geloven dat ze in de eindtijd zaten. Nee, die massale mortaliteit was eerder een "fact of life". Apocalyptisch denken bestond wel, maar werd eerder op bijvoorbeeld symbolisch beladen jaartallen geplakt.

Het is niet ondenkbaar dat het ook op vlak van klimaatrampen zo verloopt. Dat ze, eerder dan een esoterische transitie van de mensheid te vormen, gewoon een onderdeel worden van de banale gruwelijkheid van het menselijke bestaan. En misschien moet klimaatbeleid ook maar dat worden: een banale aanvaarding van de wetenschappelijke realiteit, de hoge statistische kans dat de concentratie broeikasgassen die we in de atmosfeer hebben gelost voor ernstige problemen zullen zorgen. Toegeven dat we met fossiele brandstoffen iets heel doms hebben gedaan en die fout in de mate van het mogelijke trachten fixen.

Wat betreft artificiële intelligentie zouden we het gewoon even rustig kunnen aankijken. Want hoe spectaculair de huidige ontwikkelingen ook zijn, veel existentiële rampen zijn er nog niet mee gebeurd.

Het zou vooral kunnen helpen als in beide dossiers deze generatie pseudo-atheïstische predikanten even aan de kant wordt geschoven. Het is maar een suggestie.

• artificiële intelligentie
• ecomodernisme
• column