Met nog zeven maanden op de teller tot 9 juni 2024, moeten we het eens hebben over de kiescampagne. Die is immers al geruime tijd bezig, of beter gezegd: eigenlijk is deze nooit meer gestopt. Sinds de vorige stembusgang zitten politici en journalisten in een permanente campagnemodus, aangewakkerd door de alomtegenwoordigheid van sociale media, de 24/7 nieuwscyclus en constante profileringsdrang. Ze worden hierbij een handje geholpen door de gulle Belgische partijfinanciering die partijen in staat stelt om astronomische sommen geld te investeren in sociale media en communicatie.

MEDIALAAN BOVEN DE WETSTRAAT

Technologische vooruitgang, de opkomst van het internet, en digitale media en ontzuiling hebben tot een ingrijpende transformatie geleid van de relatie tussen nieuwsmedia en politiek. Waar journalisten enkele decennia geleden in een verzuilde context hun meerdere in de politiek moesten erkennen en er sprake was een afhankelijkheidsrelatie, opereren beide spelers vandaag meer dan ooit op gelijke voet. Anno 2023 bevinden we ons in een tijdperk van vergevorderde mediatisering, waarbij politiek wordt geregeerd door een doorgedreven (sociale) medialogica. Niet de Kamer of het kernkabinet, maar de televisiestudio's en TikToks van deze wereld zijn de arena geworden waar de politieke strijd zich grotendeels afspeelt. Met de verkiezingen in aantocht, is een kritische blik op de rol van zowel politici als wetstraatjournalisten in de aanstaande campagne daarom geen overbodige luxe.

Horse race berichtgeving met duiding van peilingen van wie aan kop ligt en wie tegen de kiesdrempel aanschurkt, overheerst dagenlang de hoofdpunten.

Ondanks de algemeen hoge kwaliteit van de pers in België, is ook hier de verleiding groot voor journalisten om te vervallen in campagneverslaggeving die primair gericht is op het grijpen en vasthouden van de aandacht van de kiezer met alle mogelijke middelen: journalisten cateren naar het publiek in een medialandschap waar informatie snel circuleert, met een eindeloze stroom aan push meldingen, live verslaggeving voor politieke hoofdkwartieren en moordende concurrentie voor snedige oneliners. Hierbij domineert de focus op conflict, sensatie en het ontleden van politieke strategieën. Horse race berichtgeving met duiding van peilingen en analyses van wie aan kop ligt en wie tegen de kiesdrempel aanschurkt, overheerst dagenlang de hoofdpunten. De handel en wandel van politici in hun privéleven prijkt steeds vaker op de voorpagina – ook wanneer dit politiek irrelevant is. De geruchtenmolen lijkt nooit te stoppen met elke dag een nieuwe episode in een eindeloos durende politieke reality soap met nieuwe onthullingen en spannende cliffhangers. Wetstraatjournalisten zitten als een vergrootglas op de Wetstraat, waarbij geschillen tot grotere proporties worden opgeblazen, waarbij de 'blame game' is uitgegroeid tot een Leitmotiv. Hoewel nieuwsmedia geacht worden om politieke autoriteiten ter verantwoording te roepen in een rol als waakhond dreigt dit ten koste te gaan van nuance, inhoud en de complexiteit van beleidskwesties. Bovendien dreigen nieuwsmedia, in plaats van een neutrale toeschouwer en passieve verslaggever, zelf een actor te worden in het politieke spel, waarbij ze mogelijk politieke beslissingen en uitkomsten beïnvloeden.

Ook politieke actoren zelf zijn niet vrij van zonde. Politici hebben deze medialogica geïnternaliseerd, en hun politieke communicatie hieraan aangepast: ze oogsten wat ze gezaaid hebben. Er zijn natuurlijk verzachtende omstandigheden: partijen concurreren in een gepolariseerd medialandschap met volatiele kiezers die steeds minder loyaliteit betonen aan één partij. Kortetermijnverklaringen voor stemgedrag worden belangrijker dan structurele determinanten. Opgejaagd door peilingen weert men zich als een duivel in een wijwatervat. Het wordt steeds moeilijker om kiezers duurzaam aan zich te binden, dus proberen partijen via elk middel om verschillen in de verf te zetten en zich te profileren. Zo verheft menig politieke partij de permanent negatieve campagne tot kunst. In wanhopige pogingen om de kloof tussen burger en politiek te dichten en in hun streven naar authenticiteit en menselijkheid, gunnen politici kiezers een glimp in hun dagelijkse professionele, maar ook steeds vaker persoonlijke leven. Spindoctors en communicatie-experts denken branding strategieën uit om individuele politici als product in de markt te zetten en potentiële klanten –kiezers—te verleiden.

In wanhopige pogingen om de kloof tussen burger en politiek te dichten, gunnen politici kiezers een glimp in hun persoonlijke leven.

Sociale media zijn hierbij het instrument bij uitstek: niet enkel houden partijen zo de regie zelf in handen, het is ook een relatief goedkope campagnetool met groot bereik, dat zich zonder tussenkomst van traditionele nieuwsmedia leent tot directe communicatie met het electoraat. Het verzamelen van clicks, likes en reposts wordt zo een verslaving voor partijen. Voor veel inhoud, nuance of complexe ideeën is in dergelijk format helaas zelden plaats. Hierdoor dreigt politieke communicatie inhoudsloos te worden: schone schijn, perceptie en emoties, maar steeds vaker nietszeggend, oppervlakkig en hol.

PLUS EST EN VOUS

Met de campagne in aantocht zou enige zelfreflectie, nederigheid en een mea culpa zowel politici als journalisten in ons gemediatiseerd politiek landschap sieren. Natuurlijk vormen kritische zin en conflict onontbeerlijke ingrediënten in politieke verslaggeving: an sich zijn deze elementen niet noodzakelijk funest. Integendeel: democratie is een georganiseerd meningsverschil. Meningen mogen – moeten – botsen: de toetsing van ideeën en blootstelling aan kritiek van ideologische tegenstanders maakt ideeën beter. Conflict geldt als signaal in een gezonde, volwassen democratie, als reflectie van diversiteit in meningen die worden vertegenwoordigd en verdedigd in de publieke sfeer. Kritische berichtgeving en tegensprekelijk, open debat zijn essentieel: journalisten moeten een luis in de pels zijn van gezagsdragers en hun rol als vierde macht ten volle kunnen spelen om weerwerk te bieden.

Wat als de paradox net is dat politieke communicatie als doel op zich net mee bijdraagt tot de kloof tussen burger en politiek?

Het gevaar schuilt echter in een te eenzijdige focus op deze elementen: dan dreigt de slinger door te slaan, waarbij de vorm de inhoud overschaduwt in een race to the bottom. Campagnes zijn dan ook een kans bij uitstek om een inhoudelijke uitwisseling van ideeën te faciliteren, om kiezers in staat te stellen een balans op te maken van het gevoerde beleid en de visie van partijen over de toekomst van onze samenleving te beoordelen op basis van inhoudelijke argumenten. Het vertrouwen in onze politieke instellingen staat al jarenlang op een laag pitje, maar ook het vertrouwen in nieuwsmedia zit in dalende lijn. Wat als de paradox net is dat politieke communicatie als doel op zich – de permanente campagne en mediatisering van de politiek – net mee bijdraagt tot de kloof tussen burger en politiek? Dan ligt de sleutel tot een oplossing in het erkennen en bijsturen van het primaat van medialogica in de politiek. Zodat we de weg kunnen plaveien voor een debat waar inhoud primeert op vorm, beleid op imago, en langetermijnvisies op de waan van de dag. Democratie in plaats van mediacratie.

• Wetstraat
• media
• campagne
• column