Platformbedrijven als Uber, Deliveroo of Flink staan voor een tumultueuze periode. De laatste decennia zijn deze bedrijven gegroeid aan astronomische snelheden dankzij grote investeerders zonder te moeten kijken naar winstcijfers. De financiële brandstof geraakt echter stilaan uitgeput en de rekeningen moeten nu kloppen. Helpling ging eerder dit jaar in Nederland failliet omdat de rechtbank haar medewerkers classificeerde als uitzendkrachten in plaats van zelfstandigen. Getir, een Turkse maaltijdbezorgingsapp populair in Duitsland, Nederland en het Verenigd Koninkrijk, kon vorig jaar nog met gemak het Duitse Gorillas overkopen voor 1.2 miljard dollar, maar vandaag voert het bedrijf massale besparingen door om het bankroet af te wenden. Uber heeft, tot slot, deze zomer voor het eerst winst gemaakt onder zware druk van investeerders.

Uber en co. beweren dat kluswerkers kleine eenpersoonsbedrijfjes zijn, die voor eigen rekening werken.

Ook de politieke druk neemt toe na jaren van schandalen. Waar digitale platformen als Uber vroeger stonden voor vernieuwing en ondernemerschap, denkt de gemiddelde burger vandaag vooral aan uitbuiting en gebakken lucht. Eén van de belangrijkste breekpunten in het politieke debat is de misleidende classificatie van kluswerkers als zelfstandigen. Uber en co. beweren dat kluswerkers kleine eenpersoonsbedrijfjes zijn, die voor eigen rekening werken. Een Uberchauffeur rijdt voor zichzelf, maar gebruikt een app om klanten te vinden. Het platformbedrijf levert zogezegd enkel de service om dienstverlener en klant met elkaar te matchen. Spindoctors 'vergeten' daarbij te vermelden dat het platform eenzijdig de prijs en lonen bepaalt, kluswerkers verhindert een eigen klantenbestand op te bouwen en ook eenzijdig kluswerkers uit het platform kan verwijderen. Kunnen we dan wel echt van zelfstandigen spreken?

Vakbonden strijden daarom al jaren voor het werknemersstatuut en ze krijgen daarbij steeds meer steun van rechtbanken en overheden. De Europese Unie onderhandelt momenteel zelfs over een 'Richtlijn voor Platformwerk'. Dat initiatief dateert ondertussen al van 2021, maar nu onderhandelen het Europees Parlement en de Raad van Ministers over een finale tekst. Waar het Parlement het standpunt van de Europeanen als geheel vertegenwoordigt, bestaat de Raad van Ministers uit de bevoegde ministers van elke individuele lidstaat. Sommige van die lidstaten willen streng optreden tegen platformwerk en mogelijke uitbuiting, maar dat geldt zeker niet voor ze allemaal. Eenmaal de richtlijn goedgekeurd is, hebben de lidstaten twee jaar de tijd om de richtlijn om te zetten in nationale wetgeving. Het werknemersvraagstuk is veruit het meest controversiële punt van het initiatief. De oorspronkelijke versie van de richtlijn beloofde dat kluswerkers standaard erkend zouden worden als werknemers en dat platformbedrijven hier enkel van mochten afwijken als zij bewezen dat hun kluswerkers niet voldoen aan een vaste lijst criteria. Platformbedrijven vrezen echter dat de uitbreiding van het werknemersstatuut hun hele businessmodel zou kunnen ondermijnen. Zullen zij ooit wel winstgevend kunnen worden als ze hun kluswerkers deftig moeten betalen?

We moeten zeer behoedzaam zijn voor de concrete uitwerking van de Richtlijn voor Platformwerk.

Net daarom moeten wij des te behoedzamer zijn voor de concrete uitwerking van de Richtlijn voor Platformwerk. Voor de zomer heeft De Raad van Ministers grondig gemorreld met de criteria van het werknemersstatuut om een akkoord op te bouwen tussen de verschillende lidstaten, maar het resultaat is een wankel compromis. Dat maakt het voor platformbedrijven makkelijk de wetgeving te omzeilen. Die kunnen immers met kleine wijzigingen aan het platform kluswerkers nét genoeg vrijheden geven om de werknemersclassificatie te ontwijken, maar ook weer niet zo veel dat platformen en hun algoritmes werkelijk aan macht zouden inboeten. Het Europees Parlement kan de richtlijn opnieuw verstrengen in de onderhandelingen met de Raad van Ministers, maar daar zal de Raad ook mee moeten instemmen. Als daar het aandeel van platformgezinde vertegenwoordigers toeneemt de komende maanden met verkiezingen in bijvoorbeeld Nederland en België, dreigt de richtlijn aan kracht in te boeten.

De Richtlijn voor Platformwerk dreigt daarmee omgetoverd te worden in een peperkoekenhuisje zoals in het sprookje van Hans en Grietje. Aan de buitenkant ziet de richtlijn er mooi en appetijtelijk uit: er worden werknemersrechten toegekend aan kluswerkers, waardoor uitbuitingspraktijken eindelijk aangepakt worden. Maar wie zich laat verleiden door schone schijn, belandt vroeg of laat in de oven van een heksenkring uit Silicon Valley. Dankzij subtiele uitzonderingsmaatregelen en juridische spitsvondigheden slagen platformbedrijven er immers in om zichzelf van de reguleringsdans te onttrekken. Enkel nieuwe en kleinere platformen zullen botsen op strenge wetgeving, waardoor ze niet met de grote spelers kunnen concurreren, terwijl die laatste hun marktmacht bestendigen.

Dankzij subtiele uitzonderingsmaatregelen en juridische spitsvondigheden slagen platformbedrijven er in om zichzelf van de reguleringsdans te onttrekken.

Sterker zelfs, de landen waar de arbeidsrechten van kluswerkers momenteel geregeld zijn via rechtspraak, gaan terug naar af. In veel landen zijn de meeste overwinningen van de vakbonden en kluswerkers het resultaat van rechtszaken. Op die manier zijn bijvoorbeeld Deliverookoeriers in Nederland erkend als werknemers en is momenteel een gelijkaardige zaak hangende over Uberchauffeurs. Als de EU een lakse richtlijn oplegt, moeten lidstaten hun wetgeving aanpassen, waardoor die rechtspraak verouderd wordt. Ook strengere wetgeving op het niveau van lidstaten, zoals de Spaanse Ley Rider, komt op de helling. Die moet misschien afgezwakt worden om te conformeren aan de nieuwe Europese norm.

De Belgische voorgeschiedenis kan hier als waarschuwing dienen. Net zoals ouders hun kinderen het sprookje van Hans en Grietje voorlezen om hen te waarschuwen voor de gevaren van schone schijn, moeten ook wij het verhaal van de Belgische kluswerkers verkondigen om meer peperkoekenhuisjeswetgeving te vermijden. In de Arbeidsdeal van 2022 heeft de Belgische regering immers reeds het werknemersstatuut voor kluswerkers geregeld, met een lijst criteria die heel hard lijkt op die van de Europese Richtlijn. Het effect van deze schijnoverwinning op het terrein is echter bijzonder klein. Nagenoeg geen enkel platformbedrijf heeft het statuut van haar kluswerkers aangepast. Platformbedrijven zelf beweren dat zij niet onder de nieuwe wetgeving vallen en de arbeidsinspectie heeft te weinig middelen om de wet in de praktijk te handhaven. Het mag dus wel mooi klinken dat België het werknemersstatuut voor kluswerkers geregeld heeft, maar dat zegt weinig over de realiteit voor kluswerkers. Wie het peperkoeken huisje van de arbeidswet binnentreedt, treft nog steeds dezelfde stinkende heksenketel aan van voordien.

• column
• Europese Unie
• platformbedrijven