Op 22 november ging Nederland naar de stembus voor vervroegde Tweede Kamerverkiezingen met een uitslag die u vast niet is ontgaan: de extreemrechtse PVV van Geert Wilders werd de grootste met 24% van de stemmen. Bijna een op vier Nederlanders stemde op deze partij wiens leider riep dat hij zal zorgen voor 'minder Marokkanen', de islam het liefst kwijt is, het klimaatbeleid wil schrappen en vluchtelingen de schuld geeft van alle problemen in het land. De conservatief-liberale VVD verloor na 13 jaar haar titel als grootste partij van het land. De nieuwe partij van de 'messias' Pieter Omtzigt scoorde lager dan verwacht. Het rood-groene kartel van GroenLinks-PvdA kon kiezers onvoldoende verenigen en werd – ondanks 8 zetels winst – met afstand tweede.

Op het eerste oog lijkt dit resultaat verrassend. De campagne lang werd gedomineerd door drie andere partijen aan de top. Maar wie even uitzoomt en terugkijkt naar de afgelopen paar jaren in de Nederlandse politiek, moet allerminst verbaasd zijn. Er is een grote groep kiezers ontstaan, een boze rechtse wolk, die jarenlang op zoek was naar een thuis en dat op het allerlaatste moment vond bij Wilders. Deze wolk is ontstaan uit ongenoegen over 13 jaar Mark Rutte als premier, waarin de betrouwbaarheid van de overheid ondergeschikt stond aan het voortduren van zijn politieke leven. Deze wolk is verworden tot een storm door een idiote strategie van andere partijen. En de grote vraag is voor hoelang Wilders overeind zal staan als zegevierder in deze storm of dat complete politieke instabiliteit binnenkort als triomfant resteert.

DE BOZE RECHTSE WOLK

Laten we de tijd terugdraaien naar 2020. De wereld had te kampen met de coronapandemie en zo ging Nederland herhaaldelijk van 'slimme' lockdown tot bijna complete lockdown naar 'lichte' lockdown om de cirkel weer opnieuw te beginnen. Dit jojobeleid leidde tot sociale onvrede en toen er een avondklok werd afgekondigd, ontstonden er rellen. Deze onrust ging gepaard met het 'Toeslagenschandaal'. Maar liefst 26.000 huishoudens waren ten onrechte verdacht van fraude met sociale toeslagen. Ze moesten grote boetes betalen met schulden, huisuitzettingen, scheidingen en in soms zelfs zelfmoord ten gevolg. De overheid wist hiervan, maar liet onschuldige mensen bewust creperen onder het mom van 'streng fraudebeleid'.

De regering-Rutte III kwam door dit schandaal in januari 2021 ten val. Toenmalig christendemocratisch CDA-Kamerlid Pieter Omtzigt speelde hierin een cruciale rol. Omtzigt onderzocht het 'Toeslagenschandaal' en weigerde de regering-Rutte III waartoe zijn partij behoorde te steunen als er een motie van wantrouwen zou komen. Rutte deed een vlucht vooruit en bood zelf het ontslag van zijn derde regering aan. Toch koos Rutte ervoor om zich weinig aan te trekken van het schandaal en bleef aan als VVD-leider voor de Tweede Kamerverkiezingen die later datzelfde jaar volgden.

Hoewel Ruttes VVD in 2021 de grootste bleef, was toen al te zien in opinieonderzoeken hoe het vertrouwen in de politiek daalde.

Hoewel Ruttes VVD de grootste bleef, was toen al te zien in opinieonderzoeken hoe het vertrouwen in de politiek daalde. Dit verergerde door een nieuw schandaal vlak na de verkiezingen van 2021. In een gelekt document uit gesprekken met Rutte stond dat Omtzigt een 'functie elders' moest krijgen. Een grote politieke controverse ontstond waarin Rutte ervan werd beschuldigd Omtzigt te willen 'wegpromoveren' zodat hij geen bedreiging was voor de stabiliteit van een nieuwe regering. Een motie van wantrouwen volgde die Rutte in de holst van de nacht ternauwernood overleefde.

Rutte bleef en na maandenlang gesteggel vormden dezelfde vier partijen uit de regering-Rutte III de nieuwe regering-Rutte IV. Om zich als premier te rehabiliteren accepteerde Rutte grote concessies aan de sociaal-liberale D66. De populariteit van Rutte stortte in naar 20%. Mensen konden niet begrijpen hoe een premier met zoveel schandalen alsnog aan kon blijven. Intussen dook in de peilingen D66 naar beneden omdat ze er niet in slaagden het beloofde 'nieuw leiderschap' waar te maken. Omtzigt voelde zich verraden, verliet het CDA en liet de partij gebroken achter. En het vertrouwen in de politiek smolt als sneeuw voor de zon.

In maart 2023 vertaalde deze woede zich nog tot een overwinning voor de Boer Burger Beweging bij de provinciale verkiezingen.

Een boze wolk van rechtse kiezers groeide, die klaar was met dit soort cynische politiek. In maart 2023 vertaalde deze woede zich tot een overwinning voor de Boer Burger Beweging (BBB) bij de provinciale verkiezingen met maar liefst 19% van de stemmen. Deze partij zakte weg naarmate stikstof – waarop BBB zich profileert – minder belangrijk werd en er een nieuw alternatief voor de boze wolk opkwam: de in augustus opgerichte partij Nieuw Sociaal Contract (NSC) van Omtzigt. Hoewel NSC aanvankelijk aan kop ging in de peilingen zakte deze partij ook weer in naargelang Omtzigt onduidelijk bleef of hij premier wilde worden en over zijn voorkeur voor regeringscoalities.

Intussen had VVD de regering-Rutte IV laten vallen over migratie. 5.000 vluchtelingenkinderen laten herenigen met familie in Nederland was de partij te veel. VVD prefereerde nieuwe verkiezingen met migratie als boventoon. Met minister van Justitie, Dilan Yesilgöz, als nieuwe partijleider werden immigranten de zondebok voor alles wat er onder Rutte is misgegaan, van het tekort aan woningen tot onveiligheid. Yesilgöz opende zelfs de deur naar PVV om met hen een volgende regering te vormen, terwijl Rutte deze een decennialang dicht had gehouden.

Doordat VVD openstond voor regeren met PVV, kon Wilders zich voordoen als 'milder' dan hij voorheen was.

Terugkijkend is het onmogelijk nog verbaasd te zijn over de groei van PVV. De campagne ging constant over immigratie. Doordat VVD openstond voor regeren met PVV, kon Wilders zich voordoen als 'milder' dan hij voorheen was. Een stem op Wilders was niet langer een weggegooide stem. De goede debatoptredens van Wilders en de zwakte van BBB en NSC, duwden de grote boze rechtse wolk naar PVV. Voeg daarbij de draai van VVD vlak voor de verkiezingen dat de partij toch niet met PVV wil besturen indien die de grootste zou worden. En je hebt het recept om PVV met maar liefst 24% van de stemmen de grootste partij van Nederland te maken, zoals gebeurde op 22 november.

CENTRUMRECHTS ONDER DRUK

Het is weinig mensen opgevallen. Maar de verkiezingen van vorige week zijn de allereerste ooit in de Nederlandse geschiedenis zonder een centrumrechtse partij in de top twee. VVD staat op drie, CDA is geïmplodeerd naar een handvol zetels en NSC is het bij lange na niet gelukt om de 'renaissance van het politieke midden' – zoals in bepaalde Vlaamse media te lezen was – voldoende in te lassen. Nu PVV zo groot is geworden en moeilijk te negeren valt, zit het Nederlandse centrumrechtse blok met een groot dilemma: wel of niet regeren met Wilders? En zo ja, hoe?

PVV is geen normale partij. Er is geen partijstructuur. Er zijn geen congressen. Er zijn zelfs geen partijleden, behalve één: Geert Wilders zelf.

PVV is geen normale partij. Er is geen partijstructuur. Er zijn geen congressen. Er zijn zelfs geen partijleden, behalve één: Geert Wilders zelf. Hij beslist alles en het is aan de gekozen PVV-politici om zich naar zijn wil te schikken. Oneens? Dan heeft men slechts één optie en dat is de partij verlaten. Dit kalenderjaar alleen hebben twee PVV-Kamerleden bekendgemaakt niet langer bij Wilders' eenmanszaak te willen blijven en splitste de in maart verkozen provinciale PVV-fractie in Utrecht zich af. Nu de partij onverwachts 37 zetels binnen gehengeld heeft, is de vraag in hoeverre Wilders zonder enige partijstructuur en tegenspraak al die mensen, onder wie velen zonder politieke ervaring, bij elkaar kan houden.

Veel NSC'ers hebben een verleden in CDA, een partij getraumatiseerd door de minderheidsregering-Rutte I (2010-12) dat gedoogd werd door Wilders PVV. Het was deze samenwerking die CDA uit elkaar speelde en grotendeels de partij de nek omdraaide. Om die reden klonk Omtzigt uiterst sceptisch tegenover een mogelijke coalitie met PVV. Grondreden is de 'ongrondwettelijkheid' van de partij. Wilders wil Korans verbieden, moskeeën sluiten, hoofddoeken weren uit overheidsgebouwen. Ook hoe hij geen tegenspraak duldt binnen zijn partij stoot veel NSC'ers tegen het zere been. Een bijkomend probleem is dat maar liefst vier op de tien NSC-kiezers afkomstig zijn van linkse partijen. Enthousiast met PVV in zee gaan kan niet alleen de nieuwe NSC-fractie van 20 Kamerleden, net zoals het CDA een decennium geleden, uiteen laten vallen, maar ook diens electoraat.

Veel NSC'ers hebben een verleden in CDA, een partij getraumatiseerd door de minderheidsregering-Rutte I dat gedoogd werd door Wilders PVV.

Voor VVD is de verkiezingsuitslag een horrorscenario. De partij moet kiezen tussen pest en cholera. Leden zijn het niet eens wat te doen. Voor het eerst in jaren zien we VVD'ers die aan de lopende band de partijleiding bekritiseren. Aan de ene kant is de keuze om Frans Timmermans van GroenLinks-PvdA premier te maken samen met D66 en NSC in een meerderheid. Dit zou echter de VVD om zeep kunnen helpen, die juist de afgelopen tijd heeft geprobeerd haar rechtse imago bij te schroeven na een reeks regeringen in het midden. Aan de andere kant is de keuze om wel over rechts met PVV, NSC en BBB een meerderheid te vormen. VVD kan dan weliswaar haar belofte inlassen van een streng migratiebeleid. Maar het risico is dat de partij als junior partner het onderspit zal delven in een politiek debat dat zal worden gedomineerd tussen PVV en een oppositie van GroenLinks-PvdA en D66. Dit zien we ook in Italië en Zweden waar centrumrechts nauwelijks meer uit de verf komt. Een ander risico is dat VVD mede slachtoffer wordt van eventuele bestuurlijke chaos als Wilders en Omtzigt hun fracties niet bij elkaar kunnen houden.

Belangrijk is om te onthouden dat er naast de Tweede Kamer ook een Senaat is waar de meerderheid anders ligt. PVV, VVD, NSC en BBB hebben in de Tweede Kamer een comfortabele meerderheid. In de Senaat hebben de partijen echter CDA nodig, die tot nu toe strikt elke vorm van samenwerking met de PVV uitsluit. Dus als een rechtse coalitie zich laat vormen, is het uiterst onzeker of de Senaat haar beleid goed zal keuren.

QUO VADIS LINKS?

Het linkse deel van de Nederlandse politiek is nu kleiner dan het decennialang geweest is. Alleen het kartel GroenLinks-PvdA heeft wat zetels kunnen winnen en is nu de tweede partij, al kwam dat door een last-minute strategische stem om een heel rechts kabinet met PVV te voorkomen. Maar dit compenseert bijlange na niet de verliezen van D66, Partij voor de Dieren, Volt, SP, ChristenUnie en BIJ1. Exit polls laten zien dat linkse kiezers zijn overgelopen naar Omtzigt, die sinds het 'Toeslagenschandaal' als een betere beschermheer van de sociale zekerheid wordt gezien, of zijn thuisgebleven.

GroenLinks-PvdA als enige grote linkse partij heeft nu een grote verantwoordelijkheid om krachtig oppositie te voeren tegen mogelijk het meest rechtse kabinet in Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog. Hier ligt tevens de ironie. Als GroenLinks-PvdA de grootste was geworden en een regering mochten vormen met pijnlijke compromissen, had de samenwerking tussen de partijen ernstig onder druk kunnen staan. Nu het rood-groene kartel de tweede partij is met extreemrechts als grote tegenstander wordt het verdiepen van deze samenwerking (wellicht een volledige fusie) als existentieel belang gezien en wordt de interne sociale cohesie versterkt.

Waarover GroenLinks-PvdA de komende tijd moet nadenken, is of Timmermans dit kartel in de toekomst nog kan leiden.

Waarover GroenLinks-PvdA de komende tijd moet nadenken, is of Timmermans dit kartel in de toekomst nog kan leiden. Voor kiezers in het midden en rechts is Timmermans afstotend. Maandenlang sudderden controverses rondom zijn rijkdom en wachtgeld van Europa door. Timmermans wordt gezien door veel kiezers als een elitaire man die het gewone volk niet kent en alleen de Europese Commissie verliet om premier te worden. Tevens heeft Timmermans na vele jaren in Brussel een slechte binding met zijn eigen linkse achterban. Tijdens de campagne kreeg Timmermans veel kritiek van binnenuit omdat hij zich te snel uitsprak in steun van Israël na de aanslagen van 7 oktober, zonder oog te hebben voor het Palestijnse leed. Ook werd hem verweten dat hij te veel probeerde linkse standpunten te matigen, om tijdens de campagne al Omtzigt proberen over te halen met linkse partijen te regeren.

PERIODE VAN POLITIEKE INSTABILITEIT

Wat de weg vooruit is voor de Nederlandse politiek, is ongewis. De verkiezingen van 22 november waren geen eindpunt, maar een katalysator van politieke instabiliteit. Met onstabiele partijen in de leiding, een VVD onder zware druk, een innigere linkse blokvorming en ingewikkelde verhoudingen in de Senaat is het allerminst zeker of er uiteindelijk een regering gevormd kan worden. En als dat toch gebeurt, is de kans groot dat het een uitermate fragiele regering is die snel kan vallen. Het zal dus waarschijnlijk niet lang duren voor u weer iets zal lezen over nieuwe verkiezingen in Nederland.

• Nederland
• Geert Wilders
• PVV