Dit wetenschappelijk boek onderzoekt de attitude van de sociaaldemocratische partijen tijdens wat wij kennen als de bankencrisis (The Great Recession, te onderscheiden van The Great Depression in de jaren 1930). In een eerste deel wordt de respons van de sociaaldemocratische partijen in 11 Europese landen op de bankencrisis onderzocht. Jammer voor ons hoort België daar niet bij, maar wellicht zou men het verschil tussen SP.A en PS ook al apart moeten in rekening brengen. In die periode was PS wél en SP.A geen lid van de federale regering, wat in andere landen een grote impact had op de standpunten inzake bezuinigingen. Uit het onderzoek leren we dat het doorvoeren van besparingen als regeringspartij schadelijker is dan ze impliciet steunen vanuit de oppositie.

Björn Bremer is een academicus die zich toespitst op de politiek van macro-economisch beleid, de verzorgingsstaat en de politieke gevolgen van economische crises. Austerity from the Left is zijn eerste boek. Het is vooral een bewerking van zijn doctoraat en daardoor niet echt de vlotste literatuur. Maar het onderzoek is ongemeen boeiend en relevant.

Van de auteur kon u in februari 2023 al een artikel lezen in Samenleving & Politiek, Waar zijn de sociaaldemocratische kiezers gebleven?. Dat artikel ging over de verbondenheid die bepaalde groepen kiezers hebben (of niet meer hebben) met de sociaaldemocratische partijen. Het boek Austerity from the Left legt dan weer vooral de link tussen het verlies van kiezers en de economische visie van de partij. Het boek geeft een historisch overzicht hoe de sociaaldemocratie van de sterkste aanhangers van Keynesianisme evolueerden naar de ook hier gekende 'Derde Weg'. En hoe het Verenigd Koninkrijk (pre-Brexit) en Duitsland de bankencrisis probeerden op te vangen door zwaar te saneren en als eerste doelstelling een begroting in evenwicht hadden.

Die begroting in evenwicht duikt ook bij ons telkens weer op als belangrijkste criterium om het regeringswerk te evalueren. Bremer analyseert enquêtes over de opinie van de burgers tegenover overheidsschuld. Als je die vraag op haar eentje stelt eist een grote meerderheid een begroting in evenwicht. Als je echter vraagt of dit dan moet gebeuren door flinke besparingen op de uitgaven en/of een verhoging van de fiscale druk krijg je een al veel genuanceerder standpunt. Vanuit de conservatieve hoek wordt het idee dat overheidsschuld niet veel anders is dan een privéschuld en dus absoluut te vermijden sterk gepropageerd.

Voor het belasten van de hogere inkomens is een ruim draagvlak bij sociaaldemocratische kiezers, dat veel zwaarder weegt dan het halen van een begrotingsevenwicht.

Bremer stelt dat de bankencrisis voor de sociaaldemocratie een uitstekend moment zou zijn geweest om haar economisch beleid te herdenken en een ambitieus nieuw plan te lanceren. Hierbij moet de budgettaire ruimte niet enkel gevonden worden in het schrappen van bestaande uitgaven (en al zeker niet deze die de traditionele achterban treffen), maar ook in een andere fiscaliteit. Voor het belasten van de hogere inkomens is ook volgens de surveys een ruim draagvlak bij hun kiezers, dat veel zwaarder weegt dan het halen van een begrotingsevenwicht door besparingen. De links-rechtstegenstelling is op dat onderwerp echt duidelijk. De keuzes die een partij op dat vlak maakt, wegen zwaar door in de kiesresultaten.

In het boek worden het Verenigd Koninkrijk en Duitsland grondig beschreven. De auteur kon een aantal kopstukken interviewen en hij analyseert dieper de enquêtes over die twee landen. Onder het overal heersend (en tot in de treure in de media herhaalde) paradigma dat de overheid moest besparen om na de redding van de banken haar begroting weer in evenwicht te krijgen verdedigen ook Labour en SPD (regeringspartijen in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland) de bezuinigingslogica.

Globaal is de conclusie dat het verlaten van de oude ideologie die zwaar inzette op welzijn, onderwijs, publieke dienstverlening, sociale zekerheid om vooral niet het imago te krijgen dat de socialisten niet overweg kunnen met geld hen electoraal zuur zou opbreken. In het Verenigd Koninkrijk leverde het UKIP en de Brexit op, en vooral een keiharde strijd tussen de linkse en rechtse vleugels binnen Labour zelf. De Blair-gezinden bleven nog lang hun invloed uitspelen, ook tegen hun nieuwe voorzitter Ed Miliband en tegen een groot deel van de eigen achterban in. Die kozen dan in 2015 de nog linksere Jeremy Corbyn die al een track record had als parlementslid die het vaakst tegen de Labour-regeringen van Blair en Brown had gestemd (in het buitenland mag je als eens tegen de eigen meerderheid stemmen). Maar ook Corbyn stelde niet echt een nieuw economisch programma voor en zou zelfs de besparingen uit het verleden niet terugschroeven. Wat die waren, konden we leren uit de crisis (en bijhorende stakingen) in de NHS.

Het huidig succes van Labour lijkt me meer te danken aan het instorten van de Conservative Party én hun desastreus besparingsbeleid (om van Boris Johnson en de Covid-crisis nog niet te spreken), dan aan een zoveel aantrekkelijker programma dan vroeger.

In Duitsland leverde SPD de minister van Financiën, Peer Steinbrück, bij het begin van de bankencrisis onder Merkel I. De man hoopte dat die crisis tot de Verenigde Staten zou beperkt blijven en dat er dus niets moest worden gedaan. Zijn grootste probleem was de schuldopbouw onder de vorige regeringen van partijgenoot Gerhard Schröder. Ook binnen SPD ontstond een flinke breuk tussen een linker- en rechtervleugel. In 2010 werd in de Grondwet een stevige rem op de overheidsschuld ingebouwd. Een groot deel van SPD was niet enthousiast over die regel, maar stemde uiteindelijk toch mee om niet afgeschilderd te worden als een partij van 'schulden en belastingen'.

Duitse en Britse sociaaldemocratische partijleiding waren meer bekommerd over hoe hun programma zou overkomen, dan het geloof dat ze er zelf aan hechten.

Doorheen de ganse onderzochte periode is zowel de Duitse als Britse sociaaldemocratische partijleiding meer bekommerd over hoe hun programma gaat overkomen, dan met het geloof dat ze er zelf aan hechten. En zoals de peilingen over het belang van overheidsschuld leerden, hangt die waardering door kiezers nog het meest af van hoe de vraag gesteld wordt en van wat ze elke dag te horen krijgen via de media. En dus namen ook de linkse partijen de rechtse agenda grotendeels over. Veel rechtse partijen eisen wel telkens weer besparingen, maar behoeden zich er voor om precies te beschrijven waar ze gaan besparen. Blijkbaar beseffen ze ook wel dat de kiezers niet graag stemmen voor een partij die hun sociale zekerheid, openbaar vervoer, onderwijs, welzijn zal onderfinancieren. Maar eens in de regering is dat vaak het programma om met de gekende salamitactiek.

Het boek werd gepubliceerd in 2023, maar eigenlijk stopt de analyse in 2019 (dus vóór de Brexit en vóór Covid). Bremer schreef nadien wel de conclusie. In veel EU-landen hebben de verkiezingen sindsdien wel al voor verrassingen gezorgd. In beide richtingen. Ook bij de verkiezingen in ons land worden er grote verschuivingen voorspeld, waar doorgaans het migratiethema als verklarende factor wordt vermeld. Het zou toch best kunnen zijn dat kiezers zich toch nog meer laten leiden door hun ervaringen met openbaar vervoer, welzijnsvoorzieningen, onderwijs, enzovoort. Een grondige afweging van kosten en baten van verdere besparingen dan wel investeringen in de openbare dienstverlening is geen verloren tijd. En voor investeringen hoort dan ook het fiscaal vraagstuk.

Dit boek is geen vlot lezende roman. Maar voor wie in een partij nog echt een fundamenteel economisch beleid wil uitwerken (wat verder dan het bedenken van een subsidie her en der), moet het absoluut bestuderen. Voor Belgische academici is het een prachtige onderwerp om dit over te doen met gegevens uit Vlaanderen en Wallonië, en te actualiseren tot 2024. Dit boek gaat over de fundamentele oorzaken van het verlies aan sociaaldemocratische identiteit van de partijen die ooit de welvaartsstaat uitwerkten.

Geert Mareels

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 10 (december), pagina 92 tot 95