We kenden de voorbije jaren een exponentiële vooruitgang, maar werden ook met steeds meer negatieve kanten geconfronteerd. De wereld lijkt chaotisch, maar Fons Van Dyck wil die toch beter begrijpen. Hij wil een manier aanbieden om naar de wereld te kijken, zodat patronen zichtbaar worden. Dat inzicht kan bevrijdend werken. We staan op een kruispunt en moeten keuzes maken. Al is de toekomst onzeker, we moeten ons leven toch in eigen handen nemen. De meeste van onze keuzes en beslissingen worden echter onbewust, intuïtief of routinematig gemaakt. We zijn ook niet vaak met de lange termijn bezig. Daarom zijn economen helemaal niet goed in het voorspellen. Toch zijn mensen – in het irrationele – voorspelbaar.

Vier fundamentele krachten drijven mensen aan. Ze zijn universeel en van alle tijden. Ze zijn aangeboren en krijgen vorm tijdens de opvoeding. Ze botsen met elkaar.

Vier fundamentele krachten drijven mensen aan. Ze zijn universeel en van alle tijden. Ze zijn aangeboren en krijgen vorm tijdens de opvoeding. Ze botsen met elkaar.

Door de kracht van het verkennen staan we open voor andere culturen en mensen, voor nieuwe ideeën, inzichten en gewoonten. We kunnen daardoor grenzen verleggen, veranderen, vernieuwen en tegen de stroom ingaan. Het laat ons toe onze omgeving naar onze hand te zetten. De kracht van verbinden houdt nauw verband met empathie, zich in de ander invoelen. We maken deel uit van een groter en betekenisvol geheel. We zijn bereid tot solidariteit, ook met toekomstige generaties. De kracht van het veroveren doet ons streven naar perfectie. Veroveren gaat samen met rusteloosheid en strijd. Het gaat om meer macht en om meer geld, over groei en over meer voor onszelf. We willen het grootste deel van de koek voor onszelf. We zijn alfamannetjes. Het is een strijd van allen tegen allen. De kracht van het verdedigen streeft naar veiligheid, stabiliteit en rust. We willen onszelf beschermen en verdedigen wie we als mens zijn, onze identiteit, waarden en tradities.

Met deze vier krachten moeten we alle problemen op korte en lange termijn oplossen. En zo zijn er nogal wat. Van Dyck bespreekt achtereenvolgens: klimaatcrisis, vergrijzing en ontvolking, vereenzaming, teloorgang onderwijs, schuldenberg, einde 5° technologiegolf, toekomst werk, open versus gesloten samenleving, opmars populisme, aanvallen op democratie. Dit vindt hij evenzovele tikkende tijdbommen. De vier krachten sturen de wereld aan, maar ze botsen ook met elkaar in hun strijd om dominantie. Op veel vlakken is het resultaat polarisering en dat voelt de meerderheid aan als bedreigend. Er is steeds minder open dialoog.

Hoe het zal evolueren? De auteur zoekt inspiratie bij de historicus en politicoloog, Helmut Gaus, die voorspellingen doet uit de cyclus van de langetermijngolven. Deze zijn niet economisch, maar mentaal. De psychologie van de massa’s bepaalt de neergang en opgang van de golven. In hoogconjunctuur daalt ‘normaalangst’, in laagconjunctuur stijgt de angst. Je kunt het vergelijken met de overgang van zomer naar winter. Vanaf 2021 gaan we naar beneden en nu zitten we op een kantelmoment. We zijn in de ban van de angst. We zijn op weg naar een mentale winter. Veiligheid wordt een steeds belangrijker thema; we zijn steeds meer bereid een stukje vrijheid op te geven; we zijn bang voor vreemdelingen; we gaan meer en meer op zoek naar onze eigen identiteit; we vluchten uit de alledaagsheid. In die context is er een grotere behoefte aan sturing, autoriteit en gezag. Verdedigen en veroveren, zijn aan de winnende hand. De autoriteit van de vader neemt weer toe en vrouwen evolueren naar meer onderdanigheid. Het zijn gouden tijden voor pseudowetenschap en fake nieuws.

We hebben geen autoritair leiderschap, maar een verbindend leiderschap nodig.

‘De wisseling van de seizoenen zullen we niet kunnen tegenhouden, maar we kunnen er wel voor zorgen dat we de winter goed doorkomen, en zelfs de bakens uitzetten voor een zachte dooi.’ (273) Hoe het er precies zal uitzien hangt in ruime mate van onszelf af. Op verschillende momenten toont de geschiedenis tegenstromen. Radicale vernieuwing ontstaat altijd in de periferie van een samenleving, niet in het centrum. Ook een winter kan onvoorziene kansen en mogelijkheden bieden. Er is geloof nodig in de interne kracht van een systeem om zichzelf te veranderen. Het systeem zal zichzelf wel aanpassen en trouw blijven aan de fundamentele waarden. We moeten vertrekken vanuit tradities, maar die ook vernieuwen. Er is een nieuw evenwicht nodig tussen de nood om te veranderen en de behoefte aan stabiliteit. Ook de overheid heeft daarin een rol te spelen. We hebben geen autoritair leiderschap, maar een verbindend leiderschap nodig. Dit moet zorgen voor een nieuw sociaal contract. Groei is dan een middel, en wordt meer duurzame en verantwoorde groei. Het is noodzakelijk om macht en rijkdom te verdelen. Je moet er wel voor zorgen dat de fundamenten (democratie, onafhankelijke rechtspraak en media) bewaard worden.

Het nieuwste boek van Fons Van Dyck groeit al een jaar of twintig in zijn hoofd. Dat merk je: het is doorwrocht, heel goed en begrijpelijk geschreven ook. En de auteur heeft er de resultaten van een eigen onderzoek aan toegevoegd. Hij is concreet en ter zake. Het is een magnum opus. Of hij helemaal overtuigt? Dat is een andere vraag. Mensen worden gedreven door een strijd tussen vier krachten en het resultaat wordt bepaald door de kracht die dominantie verwerft? Ik kan ergens wel leven met de idee. Zijn het er vier? Misschien, misschien volstaan twee. Sigmund Freud had alleen eros en thanatos nodig. Je kunt die zonder veel forceren vertalen als: zich openen naar de wereld en zich sluiten, verkennen en zichzelf afschermen. En in zich openen zit (uiteraard) ook zich openen naar anderen; in zich afschermen zit ook agressie. Maar veroveren? Het streven naar steeds meer, naar eindeloze groei, is ingebakken? Het is een drijfveer, een drift? Dat weet ik toch zo niet. Mij lijkt dat eerder een ontsporing, een rem die weggevallen is. Misschien moet je niet vechten tegen een (biologische) aandrang, maar moet je gewoon nieuwe remmen installeren. Van Dyck vindt dat mensen chimpansees zijn en heeft het over alfamannetjes. Klopt dat wel? Verwijderen mensen zich niet juist van dieren doordat ze zich in iemand anders kunnen verplaatsen?

Dat er straks lente komt, is helemaal niet zeker.

Er zit een eigenaardige paradox bij de auteur: hij wil heel graag aantonen dat mensen hun eigen toekomst bepalen en dus vrij zijn, maar tegelijk wil hij even graag voorspellen hoe de toekomst er zal uitzien. Wat wil dat eigenlijk zeggen: we kunnen de wisseling van de seizoenen niet tegenhouden, enkel de bakens uitzetten voor een zachte dooi? Wie bakens uitzet geeft een richting aan, wijst de weg. Daarmee hou je niets tegen, verander je niets. We moeten blijkbaar doorheen een harde winter, daar is niets aan te doen. Dat is ook niet erg, want na de winter komt onvermijdelijk de lente. We moeten alleen maar de weg openhouden voor andere tijden. Wie moet dat eigenlijk doen? Wie kan wel ontsnappen aan de dominante krachten? Want als die doorzetten komt er een golf van verrechtsing en autoritarisme, tot op het niveau van de gezinnen. Waarom zou iemand daar aan ontsnappen? En wat zou het verschil zijn? De tegenstroom komt op gang aan de periferie, schrijft Van Dyck. En hij raadt aan te zoeken naar wat tegendraads, controversieel en marginaal lijkt. Daar zitten de kiemen voor betere tijden. Ik wil wel, maar dat geeft me nog altijd niet veel keuze. Ik ben dan hoogstens iemand die in zijn tuin de groenten verzorgt die iemand anders er geplant heeft. Ik denk eigenlijk dat keuzes verder gaan dan dat. Natuurlijk kun je niet kiezen voor om het even wat en ben je (soms aan handen en voeten) gebonden aan voorwaarden en natuurlijk vallen keuzes niet samen met wat in het bewustzijn komt. Maar voorspellen wat je gaat doen op basis van patronen en met behulp van bevragingen, hoe nuttig en interessant ook, kent onvermijdelijk een grote foutenmarge. Vaak zit men er zelfs compleet naast. Dat er straks lente komt, is helemaal niet zeker.

Luc Vanneste

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 1 (januari), pagina 74 tot 76