Op 5 november vinden de Amerikaanse presidentsverkiezingen plaats. En als er gestemd wordt in de Verenigde Staten dan kijkt de hele wereld mee. De Amerikaanse democratie wordt immers door velen als de bakermat van de moderne democratie gezien. En hoewel de Verenigde Staten niet langer als de 'leider van de vrije wereld' kunnen worden beschouwd, blijven ze een belangrijke speler op het internationale toneel. Maar meer dan ooit slaan we de Amerikaanse campagne met argusogen gade. Een bepalende factor daarin is de kandidaatstelling van Donald Trump. Het is wachten tot juli 2024, wanneer de Republikeinse partij haar kandidaat voor de presidentsverkiezingen bevestigt. Maar de uitkomst lijkt bijna zeker. Peilingen tonen aan dat Trump ver voorop ligt op andere Republikeinse kandidaten.

Dat Trump opnieuw kans maakt om het ambt van president te bekleden, mag velen verbazen. De afgelopen maanden stapelden de rechtszaken tegen Trump zich op. De aanklachten zijn divers. Ze omvatten beschuldigingen van fraude, laster en seksueel misbruik, het gebruik van zwijggeld, het oneigenlijk gebruik van vertrouwelijke documenten en, omwille van zijn betrokkenheid bij de bestorming van het Capitool in januari 2021, de ondermijning van het democratische proces van verkiezingen. De kans bestaat dat Trump voor één of meerdere zaken veroordeeld wordt vóór de presidentsverkiezingen plaats vinden. Hiermee schept Trump een precedent. Meer dan een eeuw geleden stelde Eugene V. Debs zich dan wel kandidaat voor de presidentsverkiezingen vanuit zijn gevangeniscel, het is de eerste keer dat een politicus die kans maakt op een strafrechtelijke veroordeling ook een echte mededinger voor het presidentschap is.

Het is de eerste keer dat een politicus die kans maakt op een strafrechtelijke veroordeling ook een echte mededinger voor het presidentschap is.

Wat ook mag verbazen, is Trumps ronduit vijandige stijl van campagne voeren. Waar krasse uitspraken vroeger nog konden worden toegewezen aan zijn provocatieve stijl, maken analisten zich vandaag steeds meer zorgen over het onverbloemd autoritarisme dat Trumps campagne kenmerkt. Dit verschil in teneur viel ook Belgische journalisten op. Zo stelde Steven De Foer in De Standaard recentelijk: 'De nieuwe Trump is een fascist en verstopt dat niet eens'. De Foer verwijst daarbij naar Trumps veelvuldig gebruik van de termen 'ongedierte', 'misdadigers', en 'landverraders' om naar politieke tegenstanders te verwijzen. Trumps intentie, of belofte, om deze politieke tegenstanders 'uit te roeien' geeft uitdrukking aan een omvangrijke verruwing van zijn discours. In 2016 sprak Trump zijn kiezers vooral aan met de belofte 'het moeras van Washington te zullen opkuisen'. Nu is hij de eerste (kansrijke) presidentskandidaat die openlijk geweld tegen politieke tegenstanders predikt.

VOORZICHTIG ZIJN MET LABELS

Een blik op de Facebookpagina van De Standaard leert ons dat De Foers verwijzing naar Trump als fascist diverse lezersreacties los maakte. Sommige lezers deelden hun bezorgdheid bij de aanblik van een mogelijke herverkiezing van Trump. Anderen spraken dan weer hun steun uit, verwezen naar 'linkse traantjes', bestempelden het artikel als 'fake news' en als getuigend van de vooringenomenheid van de 'hoogopgeleide linkse liberaal'. Eén lezer stelde: 'Dankzij links-extremisten hangt er toch geen gewicht meer aan de term fascist. Zij noemen namelijk iedereen die niet meegaat met hun links gedachtengoed fascisten'. Een andere lezer ontkrachtte dan weer de beschuldiging door te stellen dat het net Trump is die belooft de communisten en fascisten te zullen bestrijden.

Het gebruik van een label zoals fascisme maakt discussie los. Tijdens colleges vragen studenten ons regelmatig of het fascisme vandaag nog bestaat.

Het gebruik van een label zoals fascisme maakt discussie los. Dat merken ook wij, als onderzoekers en docenten. Tijdens colleges vragen studenten regelmatig of het fascisme vandaag nog bestaat. We voelen ons, de academische nuance indachtig, dan verplicht om de verschillen met hedendaagse extreemrechtse en populistische bewegingen te belichten. We stellen dan dat fascisme zich onderscheidt door haar expliciet raciale grondslag en intentie om, op een totalitaire wijze, greep te krijgen op de samenleving. En dat het fascisme dit betracht door zowel media, cultuur, rechtspraak als politieke organisaties onder de controle van de staat te brengen.¹ Fascisme is ook een zwaar beladen historische term. Een term die we gebruiken om mensonterende misdaden (genocide) te veroordelen. Spaarzaam gebruik van het label is daarom aangewezen. 'Fascist' is al eens iets dat je binnensmonds kan mompelen. Maar met het gebruik ervan in politieke analyses is voorzichtigheid gemoeid.

Deze voorzichtigheid is zelden bevredigend voor studenten die bezorgd zijn om de opmars van extreemrechtse en populistische bewegingen en partijen. Wij delen, in toenemende mate, hun bezorgdheid. In september 2021 lanceerden Vlaams Belang Jongeren een kliklijn om linkse leerkrachten te rapporteren. Met dit omstreden initiatief traden ze in de voetsporen van het Nederlandse Forum voor Democratie, dat in 2019 studenten opriep om linkse docenten te rapporteren bij het zogenaamde meldpunt 'indoctrinatie op scholen en universiteiten'. Dit soort initiatieven verklaart waarom docenten in toenemende mate terughoudend zijn om colleges rond zogenaamd controversiële, maar op feiten gebaseerde thema's (zoals gender, diversiteit, klimaatverandering en dekolonisering) op te nemen. Niet enkel de vrijheid van onderzoek maar ook de veiligheid van wetenschappers staat onder druk. In Nederland werd daarom in 2022 WetenschapVeilig gecreëerd, een website die wetenschappers richtlijnen biedt hoe met intimidatie, haatspraak en bedreigingen om te gaan.

TRUMP EN HET OER-FASCISME

We delen de door velen geuite bezorgdheid om Trumps kandidaatstelling, en de impact die zijn mogelijke herverkiezing kan hebben op de staat van de democratie. De herhaaldelijke verwijzingen naar politieke tegenstanders als 'ongedierte' klinken steeds meer als een open, frontale en totale oorlog tegen andersdenkenden. Als een 'kanker' die uit het maatschappelijk weefsel moet worden weggesneden, verwijderd, geëvacueerd, zijn ook academici steeds vaker het doelwit van intimidatie en agressie.

Het Oer-fascisme grijpt terug naar een geïdealiseerd verleden en verwerpt de verwezenlijkingen van het humanisme.

Trumps discours vertoont steeds grotere gelijkenissen met wat de Italiaanse filosoof Umberto Eco benoemt als de grootse gemene deler van het fascisme, het zogenaamde 'Ürfascisme'. Dat 'Oer-fascisme' kenmerkt zich, volgens Umberto Eco, door een manier van denken en voelen die, gevoed door gewoontes, emotionele drijfveren en niet zelden angst, gericht is op domineren.² Instrumenteel daartoe is het ontkennen van de menselijkheid in anderen. Het Oer-fascisme grijpt terug naar een geïdealiseerd verleden en verwerpt de verwezenlijkingen van het humanisme. Het zet zich af tegen rationaliteit en drijft op gevoel. De volgelingen van zo'n Oer-fascisme idealiseren de directe actie, het geweld en verwerpen nuance, kritiek en kritisch denken. In zo'n Oer-fascisme is ook geen plaats voor politiek pluralisme. De hedendaagse 'gender-backlash' en aanvallen op de zogenaamde 'woke' beweging tonen aan dat net diegenen die een pleidooi houden voor diversiteit, inclusie en respect voor 'anders' zijn het eerste mikpunt van agressie zijn.

OUDE WIJN IN NIEUWE ZAKKEN

Met zijn meest recente verkiezingscampagne lijkt Donald Trump een 'red line' te hebben overgestoken. Deze transgressie laat ons toe om publiekelijk afstand te nemen en Trump, en diens entourage, openlijk als een gevaar voor de democratie te benoemen.

Het klopt. Meer dan ooit is Trump onomwonden duidelijk over zijn visie op het politieke bestel. Maar laten we, in tegenstelling tot journalisten zoals Steven De Foer, vooral niet spreken van een 'nieuwe Trump'. De evocatie van 'nieuwigheid' is misleidend. Het suggereert dat Trump, sinds zijn aftreden als president, een metamorfose heeft doorgemaakt. Dit idee leeft ook in Amerikaanse berichtgeving die het beeld opvoert van een ontspoorde ('unhinged') presidentskandidaat. Alsof Trump sinds zijn verkiezingsnederlaag in 2020 een radicaliseringsproces zou hebben doorlopen.

De suggestie dat Trump een transformatie heeft doorgemaakt, miskent de systematiek waarmee hij democratische normen met de voeten treedt.

De suggestie dat Trump een transformatie heeft doorgemaakt, miskent de continuïteit in zijn politieke opvattingen en de systematiek waarmee hij democratische normen met de voeten treedt. Ook tijdens zijn presidentschap nam Trump veelvuldig een loopje met de waarheid. Fact-checkers van de Washington Post berekenden dat Trump per dag ongeveer 21 valse of misleidende verklaringen poneerde. Over zijn gehele ambtstermijn zou het gaan om niet minder dan 30.573 valse claims. De waarheid was dus al in 2016 ondergeschikt aan Trumps politieke ambitie en persoonlijke doelstellingen. Ook toen al stond Trump bekend om zijn stereotypering en ridiculisering van politieke tegenstanders. Ook toen al waren verbale agressie, intimidatie en oproepen tot 'directe actie' gericht op het muilkorven van andersdenkenden legio. Sociale mediabedrijven lieten deze op zichzelf staande transgressies toe; niet zelden als 'clickbait'. Het resulteerde in een hellend vlak waarbij transgressie na transgressie (het kleineren van mensen met een beperking, het bestempelen van antifascisten als terroristen, het oproepen tot het opsluiten van een politiek tegenstander) het pad effende voor een verdere afkalving van de democratische normen van politiek pluralisme en respect voor de tegenstander. Dit gebeurde niet zelden onder de noemer van 'vrijheid van meningsuiting'.

Al een decennium lang worden zo beetje bij beetje de grenspalen van het publieke debat verlegd richting Oer-fascisme. De uitdrukking 'oude wijn in nieuwe zakken' lijkt ons daarom meer van toepassing.

DEMOCRATISCHE NORVERVAGING

De toegenomen assertiviteit waarmee Trump zijn politieke ideeën uitdraagt, zet ons terecht aan tot bezorgdheid. Maar laten we ons vooral niet blindstaren op Trump als een publieke figuur. Laten we vooral aandacht besteden aan de democratische normvervaging die plaatsvindt, en ons beraadslagen over onze eigen rol daarin.

Laten we vooral aandacht besteden aan de democratische normvervaging die plaatsvindt, en ons beraadslagen over onze eigen rol daarin.

Het is tijd dat we de 'What you see is what you get' stijl van Donald Trump counteren met de vraag naar wat iedere rechtgeaarde democraat vandaag toestaat te gebeuren. Democratische regressie is namelijk niet het resultaat van één enkele daad of gebeurtenis. Het is het gevolg van een lang proces. Ingrijpen in dat proces is mogelijk, maar vraagt moed.³

Belangrijke verschillen met de politieke situatie in 2016 suggereren dat het nu, meer dan ooit, nodig is actie te ondernemen. Naast een lange lijst van tegenstanders die Trump wenst te vervolgen, zou de entourage van Trump ook werken aan een lijst van medestanders die ze benoemd willen zien. Wetten tegen politiek nepotisme hielden Trump eerder al niet tegen om zijn dochter Ivanka Trump en schoonzoon Jared Kushner als politiek adviseur aan te stellen. De compilatie van een lijst van medestanders lijkt er nu op gericht de hele Amerikaanse administratie te zuiveren van tegenstanders en te herbevolken met ja-knikkers. Amerikaanse media waarschuwen dat, bij herverkiezing, Trumps eerste presidentiële beslissing erin zal bestaan de 'schema F wet' ('Schedule F') in te voeren. Dit zou het statuut van ambtenaren veranderen in dat van politieke attachés en Trump in de mogelijkheid stellen om zogenaamd deloyale ambtenaren snel en goedkoop te ontslaan.

Sinds 2016 namen ook de institutionele buffers tegen een ongebreidelde presidentiële macht af. Tijdens zijn ambtstermijn kon Trump enkele nieuwe rechters benoemen in het Hooggerechtshof. Door vooral relatief jonge rechters aan te stellen, die voor het leven benoemd zijn, zetelt nu een conservatieve meerderheid (6 tegen 3) in het Hooggerechtshof. Een recente peiling van Gallup toont aan dat het vertrouwen dat de Amerikanen in hun Hooggerechtshof stellen, historisch laag is. Maar dat zal niet verhinderen dat het Hooggerechtshof, bij een hernieuwde ambtstermijn van Trump, zijn steun zal toezeggen bij controversiële wetswijzigingen.

ONZE EIGEN VERANTWOORDELIJKHEID

Terug naar onze eigen verantwoordelijkheid. Een eerste stap is de erkenning van de urgentie tot handelen. Een tweede stap is ons buigen over de mogelijke vormen van democratische zelfverdediging. In december 2021 stelden Democraten nog een groot pakket maatregelen voor om de macht van de president in te perken. Door Republikeinse tegenstemmen raakte de 'Protecting our Democracy Act' echter niet door de Senaat. We kunnen spreken van een gemiste kans. Het pakket maatregelen had tot doel de democratie te versterken, met de uitbreiding van de controlerende macht van het parlement en een versterking van diens autonomie ten aanzien van de uitvoerende macht, de beperking van buitenlandse inmenging in verkiezingen, de versterking van politieke deontologie en de mogelijkheid om politici aansprakelijk te houden.

Dit pakket 'steunmaatregelen voor de democratie' moet ons aanzetten om kritisch na te denken over noodzakelijke waarborgen voor de rechtstaat, de vrijheid van media, begrenzingen aan de macht van de regering, en het gebruik van bijzondere machten tijdens noodtoestanden.⁴ Essentieel hierbij is dat we ons buigen over hoe we zowel de vrijheid van meningsuiting kunnen garanderen als een respect voor de gelijke menselijkheid van diegenen die zich kritisch uitspreken over aanvallen op politiek pluralisme en andersdenkenden. Even zo belangrijk is dat we de vraag ter harte nemen waarom zovele burgers zich niet bediend voelen door het politieke systeem, en bereid zijn om politici te (her)verkiezen die bekend staan om hun leugens, hun polariserende en hun ontmenselijkende taal.⁵ Maar al te vaak, en al te gemakkelijk, zijn burgers die zich aangetrokken voelen tot populistische bewegingen weggezet als onwetend, politiek apathisch, verwerpelijk of ongeïnteresseerd.⁶

Het is belangrijk dat we de vraag ter harte nemen waarom zovele burgers zich niet bediend voelen door het politieke systeem.

Een dergelijke houding vertrekt van een 'moral high ground', die suggereert dat wie stemt voor een politicus als Trump de democratie onwaardig is. Daarmee veroordelen we in één klap de mens achter het stemgedrag én wentelen we de noodzaak af om te achterhalen wat de drijfveren van deze kiezers zijn. We gaan er al te gemakkelijk vanuit dat deze drijfveren ook wel ondemocratisch zullen zijn. Deze stap lijkt misschien vanzelfsprekend maar is contraproductief en potentieel gevaarlijk: ze belet dialoog en versterkt verdere maatschappelijke fragmentatie en politieke polarisering. Om tot een goed begrip te komen van de omstandigheden die kiezers in de richting van extreemrechtse en autoritaire bewegingen drijven, is een vorm van intellectuele nederigheid en dialoog net cruciaal.

RAAKVLAKKEN ZOEKEN MET KIEZERS VAN TRUMP

Het is deze vaststelling die sociologe, Arlie Hochschild, ertoe bracht om uit haar 'veilige cocon' van de progressieve Universiteit van Berkeley te stappen en mensen op te zoeken die sympathiseren met de Tea Party, de neo-conservatieve beweging binnen de Republikeinse partij die eerder het pad voor Trump effende.⁷ In haar onderzoek overschrijdt Hochschild de 'muur van empathie' om wat zij 'de Grote Paradox' noemt te begrijpen.

Deze paradox verwijst naar de tegenstelling tussen Republikeinse en Democratische staten in de Verenigde Staten. De inwoners van Republikeinse staten zijn gemiddeld armer, lager opgeleid, en ongezonder dan de inwoners van Democratische staten. Niettemin keren Republikeinse kiezers zich in hogere mate af van maatregelen die deze ongelijkheden zouden kunnen inperken. Naarmate Hochshild de mensen 'aan de overkant' van de politieke afrastering beter leerde kennen, begon ze ook empathie te krijgen voor de personen zelf. Ze kwam ook tot het besef dat sympathisanten van de Tea Party gedreven worden door dezelfde bezorgdheden als deze die de 'linkse medemens' bezighouden. Het voornaamste verschil tussen beiden is dat de sympathisanten van de Tea Party zich bedrogen voelen door politieke regels, structuren en processen die ze als oneerlijk ervaren. Dat is zo gek nog niet wanneer je bedenkt dat de Republikeinse partij het sterkst staat in staten waar de socio-economische uitdagingen het grootst zijn.

Kiezers van Trump zijn niet minder bezorgd om het wel en wee van onze samenleving.

Dit moet ons aanzetten tot reflectie over onze raakvlakken met diegenen die Trumps herverkiezing verwelkomen; met name, onze gedeelde bezorgdheid om onze levenskwaliteit en die van de toekomstige generaties. Laten we hierbij vooral niet zelf in de val van politieke polarisering trappen. Deze burgers zijn niet minder bezorgd om het wel en wee van onze samenleving. Misschien wordt het tijd om ons meer en diepgaander te buigen over wat ons verbindt en minder over uitvergrote tegenstellingen.

EINDNOTEN

1. Hooghe, Marc, Silvia Erzeel, Eline Severs & Kris Deschouwer (2022). 'Fascisme,' In: Politiek: Een Inleiding in de Politieke Wetenschappen. Den Haag: Boom, pp. 103-104.↑
2. Eco, Umberto (2017). Reconnaître le fascisme.Parijs: Grasset.↑
3. Het inzicht dat actie tegen democratische regressie nodig en mogelijk is, is ook de inzet van de Amerikaanse niet-gouvernementele organisatie Protect Democracy (https://protectdemocracy.org/our-staff/).↑
4. In 2020 nam de Europese Commissie het 'European Democratic Action Plan' aan dat tot doel heeft vrije en eerlijke verkiezingen te promoton, de persvrijheid te versterken en disinformatie tegen te gaan. Meer informatie over het pakket maatregelen, zijn te vinden op de website van de Europese Commissie: https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/priorities-2019-2024/new-push-european-democracy/protecting-democracy_en#what-is-the-european-democracy-action-plan.↑
5. Hahl, Oliver, Kim, Minjae, & Zuckerman Sivan, Ezra W. (2018). 'The Authentic Appeal of the Lying Demagogue: Proclaiming the Deeper Truth about Political Illegitimacy,' American Sociological Review, 83(1), pp. 1-33.↑
6. Zie, onder meer: Severs, Eline (2022). 'Truth, What is It Good For?' In: Bauwens, Joke, Vincent Ginis, Trisha Meyer, Bart Van Kerkhove, en Karl Verstrynge (Ed.) A Question of Truth. Brussel: ASP, pp. 27-33.↑
7. Hochschild, Arlie Russel (2016). Strangers in their own land. Anger and Mourning on the American Right. New York: The New Press.↑