De verkiezingen van 2024 zullen een nu-of-nooit-moment zijn voor extreemrechts. Uit de Grote Peiling van Het Laatste Nieuws, VTM, RTL en Le Soir in december 2023 bleek dat een kwart (25,1%) van de Vlamingen overweegt om op Vlaams Belang te stemmen. De partij, van haar kant, gaf ook duidelijk aan de ambitie te hebben om meer te willen worden dan een zweeppartij. Filip Dewinter verklaarde in Humo (10/11/2023) dat het voorkeurscenario meebesturen is én dat de partij zich daar achter de schermen volop op voorbereidt. Onder andere dankzij het cordon sanitaire zijn we er tot nu toe in geslaagd om extreemrechts uit onze regeringen te houden, maar in 2024 zouden de kaarten wel eens anders kunnen liggen. Als de huidige trend zich doorzet, wordt Vlaams Belang de grootste partij in Vlaanderen. In dat geval is het doemscenario dat N-VA (22% in de Grote Peiling) het cordon sanitaire zou breken om, samen met Vlaams Belang, een extreemrechtse Vlaamse regering te vormen.

N-VA houdt een dubbelzinnige positie aan. De partij zegt dat ze principieel tegen het cordon sanitaire is en onderhandelde in 2019 uitvoerig met Vlaams Belang om een Vlaamse regering te vormen. Tegelijk stelde voorzitter Bart De Wever in 2020 dan weer dat hij nog liever stopt met politiek dan met Vlaams Belang in zee te gaan. Hoe dan ook blijft N-VA de enige partij die niet principieel uitsluit met Vlaams Belang een coalitie te vormen.

Maar ook tegenstanders van extreemrechts zeggen wel eens dat het tijd wordt om het cordon te doen sneuvelen, zodat Vlaams Belang verplicht wordt verantwoordelijkheid op te nemen en mee te besturen. Het idee? De kiezers zouden dan geconfronteerd worden met de realiteit van extreemrechts beleid en de partij zou zo haar eigen ondergang creëren. Op zich geen gekke redenering. Extreemrechts beleid gaat rechtstreeks in tegen de belangen van de bevolking. Het probleem is dat we deze gedroomde ondergang in geen enkel Europees land, waar extreemrechts in de regering zit, zien. Bovendien maakt extreemrechts beleid ook slachtoffers op korte, middellange en lange termijn. Hen laten meebesturen, is dus geen optie. Om dat in te zien, hoeven we niet ver te kijken.

DE VERRECHTSING IN EUROPA

Elke Europese extreemrechtse partij heeft haar eigen ‘lokale’ accenten. Wat hen bindt, is de strijd tegen migratie, gelijkheid en een reactionair, conservatief wereldbeeld. Extreemrechts is er natuurlijk ook al altijd geweest, maar het is geen toeval dat het vandaag zo populair is en dat we een algemene verrechtsing van het politieke discours zien.

Extreemrechtse partijen worden wel eens omschreven als anti-establishmentpartijen. Volgens deze theorie zijn er, naast een kern van overtuigde racisten, vooral veel 'foertstemmers'. Het gaat om mensen die niet per se voor extreemrechts en zijn kernthema’s kiezen, maar zich vooral afkeren van traditionele partijen en zelfs van 'de politiek'. En dat zou niet zo vreemd zijn. Het neoliberale bezuinigingsbeleid dat we overal in Europa zien, maakt slachtoffers. Deze slachtoffers zoeken op hun beurt een zondebok en vinden die in iedereen die als 'niet van hier' (zoals migranten) of ‘anders’ (zoals LGBTQ+) wordt beschouwd. Mensen zijn teleurgesteld en hebben het steeds moeilijker om te leven zoals zij dat zouden willen. Migranten, maar ook zieken of werklozen, worden gezien als de oorzaak van alles wat er misloopt in de samenleving. De welvaartsstaat en onze sociale zekerheid die – ironisch genoeg – net onder rechts beleid uitgehold werd, sluit steeds meer mensen uit. Dit verklaart ook waarom extreemrechts in Europa, en zeker Vlaams Belang in Vlaanderen, zich steeds meer profileert als ‘volks’ en ‘sociaal’. Zij begrijpen dat socio-economische thema’s van groot belang zijn voor de werkende klasse. Extreemrechts investeert dan ook aanzienlijke middelen in sociale media en eigen kanalen om deze boodschappen te verspreiden.

De zogenaamde 'linkse bocht' voor het 'eigen volk' is slechts een façade.

De zogenaamde 'linkse bocht' voor het 'eigen volk' is slechts een façade. Zo verkondigde Vlaams Belang in 2022 luidkeels dat het voorstander was van hogere minimumlonen, maar stemde het tegen een Europees minimumloon dat de Belgische minimumlonen in de praktijk zou doen stijgen. In 2017 stemde het dan weer voor de aanpassing van de loonnormwet, die de Belgische lonen in een keurslijf dwingt, waardoor onze reële lonen nauwelijks stijgen. En zo zijn er uiteraard meer voorbeelden.

Vlaams Belang blijft een antisyndicale partij. In 2021 stemde het nog voor het toekennen van rechtspersoonlijkheid aan de vakbonden. Internationaal onderzoek toont keer op keer aan dat sterke vakbonden en een robuuste welvaartsstaat zorgen voor meer gelijkheid en welvaart. Het zijn de vakbonden die consistent de straat op gaan voor een betere sociale zekerheid, voor een betere koopkracht, tegen de verhoging van de pensioenleeftijd en tegen het muilkorven van sociale actie. Mocht Vlaams Belang er écht voor de werkende klasse zijn, dan zouden ze niet antisyndicaal zijn. Het gaat louter om demagogie.

Al deze zaken hebben een effect op de politiek en de maatschappij. Extremisten voelen zich gesterkt in hun overtuiging en schamen zich steeds minder om openlijk racistische of zelfs neonazistische daden te stellen. Dit is verontrustend. Toch is de invloed op het politieke centrum zo mogelijk nog verontrustender. Onder druk van het succes van extreemrechts zijn ook traditionele partijen een rechts discours gaan overnemen in de hoop zo ‘stemmen terug te winnen’. Ondanks het duidelijk falen van deze strategie blijven heel wat partijen in dit bedje ziek. Het politieke discours en praktijken in bepaalde beleidsdomeinen is dan ook flink naar rechts opgeschoven. Dit is voorlopig misschien wel hun grootste verwezenlijking.

WAT ALS … WE KIJKEN NAAR HET BUITENLAND

Terug naar de kern: wat zou het betekenen mocht Vlaams Belang aan de macht komen in Vlaanderen? Wat als het cordon sanitaire zou sneuvelen? Zouden we dan de gehoopte ondergang zien van extreemrechts, of zal het nog meer genormaliseerd worden? Om deze vraag te beantwoorden, kunnen we kijken naar concrete voorbeelden uit het buitenland. Tal van Europese landen hebben extreemrechtse partijen in de regering (gehad), denk aan Italië, Oostenrijk, Letland, Slovakije, Roemenië, Finland en binnenkort Nederland. En dan hebben we het nog niet eens over Hongarije of Polen.

Finland

Laat ons beginnen bij Finland. In juni 2023 werd er een nieuwe regering gevormd met zowel centrumrechts (NCP) als extreemrechts (de Finnenpartij). Petteri Orpo (NCP) verklaarde na het vormen van de regering ‘orde op zaken te stellen’. En dat betekende, net zoals de vorige rechts-conservatieve, extreemrechtse regering-Sipilä (2015-2019), opnieuw een austeriteitsschok toedienen. Het regeringsprogramma bevatte enkele ronduit racistische elementen zoals het beperken van vluchtelingen en ontwikkelingshulp (eigen volk eerst). Verder zouden zowat alle uitkeringen omlaag gaan. Het gaat om werkloosheidsuitkeringen, pensioenen, maar ook zaken zoals het kindergeld. Daarnaast werd de arbeidswetgeving grondig herzien in het voordeel van de werkgevers. Ontslag zou moeten kunnen zonder motivatie, met amper één week opzeg. De eerste dag ziekteverlof zou niet meer betaald worden en wie te vaak ziek is, riskeert een boete.

Ook de antisyndicale agenda kon in Finland niet ontbreken. De regering werkte aan wetswijzigingen om vakbondsrechten te beperken.

Ook de antisyndicale agenda kon niet ontbreken. De regering werkte aan wetswijzigingen om vakbondsrechten te beperken. Een 'onwettige' staking zou kunnen leiden tot boetes tot maar liefst 150.000 euro. Ook individuele stakers lopen het risico op een financiële sanctie. Zogenaamde 'politieke stakingen' zouden maximaal 24 uur mogen duren. Bovendien werd het universele karakter van collectieve arbeidsovereenkomsten en het statuut van vakbondsafgevaardigden uitgehold. Werkgevers zouden bindende afspraken in hun bedrijf kunnen vastleggen zonder de vakbonden te raadplegen en werknemers zouden niet langer betere arbeidsvoorwaarden kunnen onderhandelen dan wettelijk voorzien. Deze opsomming is niet exhaustief. Maar dat is ook niet nodig om te begrijpen dat deze maatregelen een enorme impact op de werkende klasse zouden hebben.

Voorlopig slagen de Finse vakbonden erin om weerstand te bieden. Op 17 oktober overhandigden afgevaardigden van de SAK (een confederatie van arbeiderscentrales) een petitie aan de fractievoorzitters van de regeringspartijen en maakten ze gewag van de ernstige bezorgdheden van de werknemers over de verzwakking van de werkwereld die de regering voorziet. Gelukkig zijn er dus nog de vakbonden om weerwerk te bieden. Alleen kunnen zij geen vooruitgang bewerkstelligen zolang ze de achteruitgang moeten tegenhouden. De strijd in Finland gaat alvast verder.

Italië

Een tweede voorbeeld is Italië. Sinds het aantreden van de extreemrechtse regering-Meloni zijn de Italiaanse vakbonden ook in het verweer gegaan. Nota bene op de Dag van de Arbeid kondigde de regering een nieuw ‘arbeidsdecreet’ af: minder ‘belemmeringen’ voor werkgevers, flexibilisering van de arbeidsmarkt gefocust op een verdere deregulering en uitbreiding van tijdelijke contracten en de creatie van een vouchersysteem (dus werken zonder arbeidsovereenkomst), een hele rits extreme activeringsmaatregelen, en het zo goed als afschaffen van de ‘reddito di cittadinanza’ (een soort minimumvervangingsinkomen voor mensen zonder werk, met handicap, zieken, enzovoort). Anderzijds zullen moeders met twee of meer kinderen worden vrijgesteld van socialezekerheidsbijdragen en zullen hun kinderen gratis naar de kinderopvang kunnen. Dit is het ‘sociale’ gelaat van extreemrechts in volle actie. Het ‘sociale’ in functie van (het normaliseren van) uitsluiting en de autochtone vrouw als middel in de demografische strijd tegen de (ingebeelde) ‘omvolking’.

Oostenrijk

Oostenrijk illustreert dan weer perfect dat de ondergang van extreemrechts zich allesbehalve aandient eens je hen laat meebesturen. Zelfs corruptieschandalen (zoals Ibiza-gate) staan hun electoraal succes niet in de weg. FPÖ scoort alweer heel goed in de peilingen. Het zou zelfs hun grootste zege ooit kunnen zijn. Van Haider, over Strache naar Kickl nu, met een ‘eigen volk eerst’ sociaal uitsluitingsprogramma kleedt FPÖ de welvaartsstaat uit. Zoals in de meeste landen zien we dat extreemrechts een verstandshuwelijk met de conservatieven (ÖVP) aanging dat leidt tot fikse besparingen op de sociale zekerheid.

In Oostenrijk ging extreemrechts een verstandshuwelijk met de conservatieven aan dat leidt tot fikse besparingen op de sociale zekerheid.

ÖVP kreeg de mogelijkheid om extreme doctrinehervormingen door te voeren in het belasting-, welvaarts- en arbeidsmarktbeleid en FPÖ mocht haar xenofobe en racistische agenda uitvoeren. Winstbelastingen, het belastingtarief en de indirecte arbeidskosten gingen omlaag. Toegang tot sociale uitkeringen werd strenger. Terwijl vakbonden wereldwijd pleiten voor een collectieve arbeidsduurvermindering, voerde deze regering de 12-urige werkdag en 60-urige werkweek in. Beschermende maatregelen inzake weekendwerk werden afgevoerd en de rol van de vakbonden hierin geschrapt. Onder het mom van kostenbesparingen werden de ziekteverzekering en het ‘gezondheidsfonds’ (equivalent van ziekenfondsen) uitgekleed. Dankzij het corruptieschandaal en het weerwerk van de linkse oppositie (zowel binnen als buiten het parlement) werd erger voorkomen, maar de schade is er en vertaalt zich niet in een electorale afstraffing.

EEN KANS VOOR LINKS

Extreemrechtse partijen willen een autoritaire samenleving waar universele rechten wijken voor privileges die beperkt zijn tot een beperkte groep. Wanneer extreemrechts aan de macht komt, vallen er slachtoffers. En zoals de voorbeelden uit het buitenland aantonen, niet enkel bij de ‘usual suspects’ zoals mensen zonder papieren, minderheden, LGTBQ+, enzovoort. Hen laten deelnemen aan de regering in de hoop dat ze falen, is geen goed idee. Het maakt hen niet minder populair en ondertussen maakt het beleid slachtoffers. De afbraak van een systeem gaat duidelijk sneller dan de opbouw ervan. Het cordon sanitaire blijft dan ook tot op vandaag een uiterst efficiënte barrière tegen een extreemrechtse regering. Op korte en middellange termijn is het dan ook primordiaal dat dit standhoudt. De vraag is natuurlijk hoe lang dit houdbaar zal blijven. Komt er ook in ons land een verstandshuwelijk waar neoliberaal en economisch regressief beleid verenigd wordt met de xenofobe, racistische sociale agenda van extreemrechts?

Hoewel antimigratiebeleid alle extreemrechtse partijen verbindt, zijn het de socio-economische thema's die de verkiezingen beïnvloeden.

Op de lange termijn moet de voedingsbodem van extreemrechts worden uitgeroeid. Hierin schuilt een kans. Hoewel antimigratiebeleid alle extreemrechtse partijen verbindt, zijn het de socio-economische thema's die de verkiezingen beïnvloeden. Wij als vakbond weten dit, maar ook Vlaams Belang weet dit. Anders zou het niet zo inzetten op deze thema’s. Socio-economische thema’s zijn evenwel linkse thema’s. Links moet deze terug in handen nemen en ophouden mee te gaan in debatten over rechtse thema’s zoals migratie. Daar valt geen winst te rapen. Zonder gelijkheid is er geen duurzame solidariteit mogelijk en degelijke solidariteit kan niet zonder gelijkheid.

Als vakbond spelen we hier een grote rol in. Het zijn de vakbonden die in de frontlinie staan in de strijd tegen (kans)armoede, werkloosheid, financiële onzekerheid, sociale uitsluiting en een gebrek aan huisvesting. Ons samenlevingsmodel is gebaseerd op socialistische waarden en solidariteit tussen burgers, ongeacht hun afkomst. Een krachtige tegenmacht die een sociaal, eerlijk en solidair antwoord biedt op de ontevredenheid van mensen, is noodzakelijk als we streven naar welzijn voor iedereen. Dit is het enige antwoord op de teleurstelling die mensen ervaren. Als we hierin slagen, zagen we de tak af waar extreemrechts op zit.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 2 (februari), pagina 58 tot 63

• cordon sanitaire
• Vlaams Belang
• extreemrechts