Als we het vandaag over uiterst rechts hebben, spreken we nog vaak over een beweging die eigenlijk niet meer bestaat. We hebben het dan vaak over partijen en posities uit de jaren 1990, toen uiterst rechts nog klein was en buiten het systeem fungeerde. En waarvan opportunistische politici en partijen dachten dat ze deze uiterst rechtse groupuscules nog in de marge van het politieke gebeuren konden houden.

Als er één les te leren valt uit de dramatisch verlopen Nederlandse verkiezingen is dat we dit punt fors voorbij zijn. Maar hoe ziet uiterst rechts er vandaag dan uit? Een dissectie.

UITERST RECHTS VANDAAG

Tot een paar jaar geleden zou ik gezegd hebben dat uiterst rechts voornamelijk op electoraal vlak goed scoorde, maar er is veel aan het verschuiven. Ik wil die verschuiving graag als volgt duiden. De vermaarde Duitse politicoloog, Klaus von Beyme, onderscheidde drie verschillende fasen in de radicaal-rechtse politiek in naoorlogs West-Europa.

De derde fase begon in de jaren 1980, met Vlaams Blok in Vlaanderen en Front National in Frankrijk, FPÖ in Oostenrijk en de Centrumpartij (CP) in Nederland. Dat was de eerste echte moderne naoorlogse uiterst rechtse golf. 'Modern' in de zin dat de mensen die er een voorname rol innamen niet langer hun wortels in het historisch fascisme hadden en thema's naar voren begonnen te schuiven die het over 'vandaag' eerder dan 'vroeger' hadden. Denk aan Vlaams Blok van begin de jaren 1980. Die partij had het weliswaar ook nog over amnestie, maar zette voornamelijk in op het thema immigratie. In deze derde fase werd uiterst rechts nog beschouwd als een buitenstaander, als een uitdager van het systeem. Onder 'het systeem' begrijpen we 'de liberale democratie' – de christendemocraten, de sociaaldemocraten, liberalen en groenen. Daarbuiten stond uiterst rechts en die schopten tegen de deur. Naar mijn inschatting eindigt deze derde fase zo rond de eeuwwisseling.

Vanaf de eeuwwisseling start een nieuwe fase van uiterst rechts, waarin we nu leven, die radicaal anders is dan vroeger.

Vanaf de eeuwwisseling start de vierde fase, waarin we nu leven, die zowel kwalitatief als kwantitatief radicaal anders is. In die fase is uiterst rechts in toenemende mate globaal, heterogeen, gemainstreamd en genormaliseerd. Dit heeft geleid tot verschuivingen en poreuze grenzen tussen mainstream en radicaal-rechts, maar ook in toenemende mate tussen radicaal-rechts en extreemrechts.

Globaal

Vroeger was uiterst rechts ook wel relevant in meerdere landen, maar het is vooral in de laatste twintig jaar dat uiterst rechts nu ook in beide delen van Amerika relevant is geworden, in zowel het Noorden als het Zuiden. We zien het ook in Azië en Israël. Dit is dus niet alleen een Europese of een 'witte ziekte'. Modi en zijn BJP (Bharatiya Janata Party) in India is één van de meest extreme voorbeelden van een uiterst rechts regime.

Heterogeen

Uiterst rechts is heel heterogeen. Je hebt extreemrechtse partijen zoals Gouden Dageraad in Griekenland en radicaal-rechtse partijen zoals Vlaams Belang. In termen van organisatie heb je iemand zoals Bolsonaro die in Brazilië is verkozen op een lijst van een niet radicaal-rechtse partij. Dan heb je iemand als Geert Wilders die 37 zetels heeft gewonnen, terwijl er maar één iemand lid van de partij is (hijzelf). Maar dan heb je ook de BJP uit India die beweert de grootste partij in de wereld te zijn met meer dan honderd miljoen leden. Je hebt partijen die al 70 jaar of nog maar 5 jaar bestaan. Je hebt partijen die minder dan 1% halen en partijen die meer dan 50% scoren. Er zijn partijen die meeregeren en partijen die dat nog nooit hebben gedaan. Vanzelfsprekend gedragen die partijen zich niet op dezelfde manier.

De covidpandemie was een interessant moment om te ontdekken hoe uiterst rechts niet op één en dezelfde manier reageerde.

We moeten niet doen alsof uiterst rechts één en hetzelfde is. De covidpandemie was een interessant moment om te ontdekken hoe uiterst rechts niet op één en dezelfde manier reageerde. De mensen werden boos door de opgelegde maatregelen. Een deel van uiterst rechts probeerde te profiteren van die boosheid, maar de uiterst rechtse partijen die mee in de regeringen zaten konden veel moeilijker profiteren van de boosheid.

Gemainstreamd

We moeten dus veel genuanceerder denken over uiterst rechts. Het belangrijkste dat we in de voorbije decennia zagen gebeuren, is het mainstreamen van uiterst rechts. Mainstreaming is het empirisch proces waarbij uiterst rechts steeds meer hetzelfde wordt als wat we voorheen de mainstream noemden: sociaaldemocratische, centrumlinkse en -rechtse partijen.

Mainstreaming kan op drie manieren gebeuren: uiterst rechts kan matigen en de bocht maken richting mainstreamrechts; mainstreamrechts kan radicaliseren en opschuiven in meer radicaal-rechtse richting; of beiden gebeuren tegelijkertijd.

Op het vlak van immigratie is er een duidelijke radicalisering van de mainstreampartijen.

Op het vlak van immigratie is er een duidelijke radicalisering van de mainstreampartijen. Denk aan hoe de Deense sociaaldemocraten vandaag het migratiebeleid aanhangen dat in de jaren 1990 door uiterst rechts werd gepropageerd. Het is niet identiek, maar volgt wel dezelfde frames en als gevolg daarvan vaak dezelfde posities. Je kan over immigratie op verschillende wijzen spreken. Je kan het economisch benaderen en dan hebben we het over 'de gastarbeider'. Tegenwoordig gebruiken we dit frame nog nauwelijks. Het frame dat we gebruiken is er één van dreiging, van problemen, van falen. Het idee dat multiculturalisme heeft gefaald, is gemeengoed geworden. Cameron, Sarkozy en Merkel hebben dit uitgesproken. We spreken over immigratie in radicaal-rechtse frames. Als een bedreiging voor onze nationale identiteit en nationale veiligheid.

Als je over immigratie praat in radicaal-rechtse frames dan kom je uiteindelijk op dezelfde positie uit. De positie zijn niet 100% identiek, maar in de kern gaat het over hetzelfde. Als je het verschil tussen mainstreamrechts (UMP) en radicaal-rechts (FN) in Frankrijk van de jaren 1990 bekijkt, dan is er nog een heel duidelijk verschil in de frames die ze gebruikten. Als je vandaag Les Républicains vergelijkt met het Rassemblement National van Marine Le Pen dan zit daar bijna geen verschil meer tussen. Dat is maar één voorbeeld. Er zijn nog voorbeelden. Denk in Vlaanderen aan het verschil tussen N-VA en Vlaams Belang. Of in Nederland tussen VVD en PVV. De verschillen zijn aanzienlijk kleiner geworden; en niet omdat Vlaams Belang of PVV nu plots veel gematigder zijn geworden.

Wat je ook ziet, is dat er meer coalities worden gevormd met uiterst rechts. In de jaren 1990 was er maar één regering in West-Europa waar een radicaal-rechtse partij mee bestuurde: de regering-Berlusconi tussen 1994 en 1996 met Lega Nord, die op dat moment een boderlinecase was. Tegenwoordig heeft de meerderheid van de EU-lidstaten een (sub)nationale regering gehad met uiterst rechts. En het worden er alleen maar meer. Dat is ook logisch. Want met die verschuiving wordt uiterst rechts steeds meer een natuurlijke partner van mainstream rechtse partijen. Een ander gevolg is dat radicaal-rechts beleid niet langer iets exclusiefs is van radicaal-rechtse partijen. VVD in Nederland wil dat Europa niet langer vluchtelingen opvangt, maar dat deze allemaal in de regio's buiten Europa worden opgevangen. In de jaren 1990 was er maar één partij die dit wou, de radicaal-rechtse Centrumdemocraten (CP).

Genormaliseerd

Waar mainstreamen een empirisch proces is, is normalisatie een normatief proces. Daarin wordt wat uiterst rechts wil (of wie het is) als normaal beschouwd, alsof het hegemonisch is. Dan worden de ideeën van uiterst rechts niet meer als dusdanig erkend.

'De bezorgde burger' is altijd bezorgd over immigratie of islam, en gek genoeg nooit over huisvesting, onderwijs of ongelijkheid.

Eén van de meest interessante voorbeelden is hoe 'het volk' wordt gebruikt in de media en de politiek. Als je in Nederland bestudeert hoe 'de bezorgde burger' – waar VVD erg van houdt – wordt gebruikt, dan is die bezorgde burger altijd bezorgd over immigratie of islam en gek genoeg nooit over huisvesting, ondanks dat we uit onderzoek leren dat burgers grotendeels daarover bezorgd zijn. Of over onderwijs of ongelijkheid. 'Het volk' wordt in toenemende mate beschreven als dat deel wat potentieel voor uiterst rechts stemt. Radicaal-rechtse posities worden beschreven als 'common sense'. De uitspraak of stelling dat multiculturalisme heeft gefaald, wordt zomaar aanvaard. We voeren hier zelfs geen debat meer over, ondanks dat hier helemaal geen bewijs voor is. Als je kijkt naar de objectieve criteria van wat men met immigratie en integratie voor ogen had, dan is dit redelijk succesvol.

Eén van de grootste problemen van uiterst rechts in de jaren 1980 en 1990 was de moeilijkheid om getalenteerde mensen aan te trekken, mensen die iets te verliezen hadden. Dit kwam door het stigma dat hierop kleefde. Als je binnen Vlaams Blok actief werd, kostte dit jou wellicht je werk of een aantal vriendschappen. Vandaag is dit in heel wat landen niet meer zo. Je betaalt als aanhanger van uiterst rechts geen sociale of economische prijs meer. Als gevolg hiervan zie je steeds meer mensen uit het establishment opduiken die voor hen en met hen gaan spreken, inclusief in academische kringen.

Een gevolg van mainstreaming zijn de verschuivende grenzen. Het wordt moeilijker om te zien wie radicaal-rechts is en wie niet. In de jaren 1980 schreven we: 'we weten wie ze zijn, maar niet wat ze zijn'. Een beetje een vreemde uitspraak, maar het punt was dat er in die jaren een grote overeenstemming was over wie er uiterst rechts was en wie niet. Probeer eens met de criteria die we vroeger gebruikten, vandaag een onderscheid te maken tussen Vlaams Belang en N-VA. Dan ga je niet meer praten over waar ze specifiek voor staan, maar wel over hoe ze zich positioneren en of wat ze zeggen wel of niet gemeend is, en dus ideologisch of uit opportunistische redenen wordt verkondigd.

Kapitaal neemt geen risico, het wacht af. Van zodra uiterst rechts genormaliseerd is, doet het kapitaal mee.

Ook de financiële wereld normaliseert uiterst rechts. Geld gaat natuurlijk altijd naar wie geld maakt. De financiële markten waren dolblij met Trump; ze schoten door het dak. In Nederland reageert men nu iets afwachtender, omdat Wilders in de campagne wat linkse programmapunten verkondigde. De markt wil in de eerste plaats voorspelbaarheid. Als VVD mee in de regering zit, zullen zij niet panikeren. Grote bedrijven normaliseren dus mee uiterst rechts, maar ik volg niet de communistische theorie dat het fascisme de stormtroepen vormden voor het kapitaal, dat is onzin. Kapitaal neemt geen risico, het wacht af. Van zodra uiterst rechts genormaliseerd is, doet het kapitaal mee.

VERSCHUIVING BINNEN RADICAAL-RECHTS VANDAAG

Recent schreef de voorzitter van de Heritage Foundation, één van de grootste rechts-conservatieve denktanks in de VS, een ideologisch manifest over wat conservatisme is. Het is een radicaal-rechts manifest. Het gaat over de nationale identiteit beschermen, over 'het volk'. Het ideologisch onderscheid tussen radicaal-rechts en conservatisme is nog heel moeilijk te vinden. Een politieke partij als Fidesz (Hongarije) was conservatief; vandaag zijn de meesten het er over eens dat dit een uiterst rechtse partij is geworden. Idem voor Likoed in Israël. N-VA zit op de grens. De Republikeinse Partij in de VS is uiterst rechts geworden. Waar situeren zich de Tories in het VK zich? De Tories verkondigen een eerder nativistische boodschap, een anti-immigrantenstandpunt. Meer dan welke partij ook, terwijl ze anderzijds de etnisch meest diverse partij in Europa is.

Er is ook een verschuiving merkbaar binnen radicaal-rechts, en dit is vrij nieuw. Ten eerste heb je politieke leiders als Trump en Bolsonaro. Beiden hebben direct of indirect opgeroepen tot een staatsgreep. Beiden hebben de uitslagen van democratische verkiezingen niet erkend. In India heb je het BJP dat onderdeel is van een veel grotere hindoe-nationalistische beweging waarin de centrale organisatie (de RSS) al drie keer in de geschiedenis verboden is vanwege terrorisme. In India is er al heel lang sprake van systematisch geweld tegen moslims. Allemaal onder het toeziende en goedkeurende oog van Modi en de nationale regering. Trump zegt niet dat hij tegen de democratie is. Nee, hij claimt dat hij de echte democraat is en dat hij zich verzet tegen verkiezingen die ondemocratisch zijn verlopen. Hierdoor krijgen we schimmengevechten die het erg moeilijk maken.

Uiterst rechts omschrijf ik vandaag als de 'pathologische normaliteit'.

Toen ik uiterst rechts begon te bestuderen, werd uiterst rechts als een normale pathologie beschouwd. Men dacht dat de ideeën van uiterst rechts geen enkele connectie of relatie hadden met de ideeën van de democratische samenleving en mainstreampartijen. En dat hun ideeën door slechts zo'n 5 à 10% van de totale bevolking ondersteund werden. Men dacht toen dat het voornamelijk mensen waren die niet mee konden met de moderne samenleving. Ondertussen weten we dat het niet zo gemakkelijk is. Uiterst rechts omschrijf ik vandaag als de 'pathologische normaliteit'. Dat houdt in dat de uiterst rechtse ideeën als geradicaliseerde mainstreamideeën kunnen worden beschouwd. Eén voorbeeld: nativisme is een xenofobe vorm van nationalisme. Het betekent dat je niet alleen een monoculturele staat wil, maar ook eigenlijk alles wat niet nationaal en niet 'native' is als een bedreiging beschouwt.

Het idee van de natiestaat, dat ieder volk zijn eigen staat verdient, is ingeschreven in artikel 1 van de VN. Dit idee leeft in heel wat landen al enkele eeuwen. Nederland is het land van Nederlanders, Frankrijk het land van Fransen. Het idee van nativisme is de radicalere versie van nationalisme. Binnen de 'pathologische normaliteit' is er steeds meer steun voor gematigde versies van radicaal-rechtse ideeën. Dat zie je voorbeeld in de vaststelling dat in steeds meer landen tot meer dan de helft van de bevolking vindt dat er te veel migranten zijn. Of een groeiend deel van de bevolking vindt dat de criminaliteit een te groot probleem is en de staat te soft reageert. Echter, extreemrechts is nog steeds een normale pathologie. Het grootste deel van de bevolking is niet tegen de democratie en openlijk racisme wordt ook maar door een minderheid van de bevolking ondersteund. Maar in landen als Hongarije en ook Nederland zien we een verschuiving van radicaal-rechts als een normale pathologie naar een 'pathologische normaliteit'.

Ik wil uiterst rechtse kiezers niet wegzetten als irrationele mensen. Wel stel ik vast dat veel in een andere werkelijkheid leven. Ze denken dat er veel meer migranten en moslims zijn dan in werkelijkheid, dat alle huizen naar de migranten gaan. Als jij denkt dat er 25% en niet 6% moslims in jouw land leven, en dat deze grotendeels tijdens de voorbije vijfentwintig jaar zijn gekomen, dan zijn zulke meningen vrij rationeels. Let wel, samenzweringstheorieën zijn niet het alleenrecht van uiterst rechts. Ze komen overal voor, ook in linkse kringen. Denk aan het verhaal van de Roze Balletten in België.

Deze tekst is gebaseerd op de lezing van Cas Mudde op Het Festival van de Gelijkheid in Gent. Met dank aan Dominique Willaert voor de transcriptie.

• uiterst rechts
• radicaal-rechts
• populisme