Toen in september 2018 de Berlijnse theologie aan de Humboldt Universiteit aan onderzoekers uit heel Europa vroeg om in een symposium (en een aansluitend boek) te getuigen over de groeiende rol van extreemrechts, en de invloed daarbij van diverse religieuze strekkingen, bracht ik een stuk over een opkomend fenomeen in België: Schild & Vrienden, geleid door Dries Van Langenhove.

Bij mijn terugkeer in België maakte een aflevering van Pano over Schild & Vrienden ophef. Even later stelde één van de auteurs van dit boek, Henri Heimans, zich burgerlijke partij tegen de leider en de groep, op basis van overtredingen van de wet tegen negationisme. Na veel uitstel door juridische procedureslagen viel gisteren dan het verdict: de rechtbank veroordeelde Dries Van Langenhove tot serieuze straffen, waaronder 1 jaar effectieve gevangenisstraf en 10 jaar ontzetting uit politieke rechten.

ZEER PIJNLIJK EN TEGELIJK SCHITTEREND BOEK

Ondertussen was de oud-magistraat Henri Heimans, op basis van brieven en een autobiografisch archief van zijn vader, begonnen aan een zeer pijnlijk en tegelijk schitterend traject: het opschrijven in diepsnijdend detail van de lijdensweg die zijn vader én zijn moeder hadden moeten meemaken als verzetslui, wat hen in verschillende concentratiekampen onder de nazi’s en hun collaborateurs deed belanden. Dirk Verhofstadt, die zich reeds duidelijk en met gepaste onrust opstelde over de politieke ontwikkelingen in het ‘scharnierjaar’ 1933, schoot hem ter hulp. Hij reisde met Henri Heimans naar alle vreselijke kampen van weleer, en sprak iedereen die van ver of nabij kon getuigen.

De huidige opmars van extreemrechts is, volgens de auteurs, deels ook te wijten aan het ‘vergeten van het eigen verleden’.

Extreemrechts is in dit belangrijke verkiezingsjaar 2024 – waar ongeveer de helft van de mensheid naar een stembus zal trekken – aan een opmars bezig. Dat is, volgens de auteurs, deels ook te wijten aan het ‘vergeten van het eigen verleden’. Dat wil zeggen: de immense ‘ontmenselijking’ die fascisme en nazisme slechts een paar generaties geleden uitwerkten, met tientallen miljoenen slachtoffers in Europa en elders als resultaat.

De titel van het boek luidt 'KZ syndroom’. Het is de bevinding van Henri Heimans, en vele andere nabestaanden, dat de mensonterende gruwel die miljoenen mensen in de kampen hebben moeten ondergaan – samen met het vreemde stilzwijgen in de decennia nadien – littekens en ongeneesbare wonden nalaat. Niet alleen bij de getroffen generatie van de jaren 1930-40, maar ook bij hun nageslacht. Tot vandaag etteren die wonden voort. Met gevoelens van onpeilbaar verlies om wat niet gezegd kon worden, en dus niet kon genezen.

Henri Heimans stelde zich, tot in zijn diepste wezen geschokt door de spot en de botte antisemitische beelden van Schild & Vrienden en hun macho aanvoerder Dries Van Langenhove, burgerlijke partij in een rechtszaak. Die rechtszaak moest er – gezien vanuit het effect van het KZ syndroom – noodzakelijk komen om inderdaad niet te vergeten wat die ontmenselijkende racistische ideologie heeft aangericht in een zelfverklaard beschaafd continent zoals Europa. Want ja, terwijl de nazaten van de slachtoffers nog steeds leven met dit KZ syndroom, groeit een generatie op die steeds minder van dit verleden weet. En er ook zelden of nooit op school of in de media over te weten komt. Het is vanuit dit bewustzijn dat Henri Heimans en Dirk Verhofstadt dit lijvig boek schreven.

ZEER NAUWKEURIG VERSLAG OVER DE CONCENTRATIEKAMPEN

Het boek is bijzonder goed geschreven en leest als een biografie. Het is tot in de gruwelijkste details onderbouwd: door getuigenissen, geschriften, beelden, historische studies en persoonlijk dossiermateriaal (vooral van de vader en de moeder van Henri Heimans). Voor jong en oud van vandaag willen de auteurs vooral hersens en hart aanspreken. Ze tonen met bijzonder gedetailleerde beschrijvingen hoe mensen in de tijd van zich manifesterend fascisme en vol oorlogsgeweld (1930-1945) trachtten om toch een leven op te bouwen. Eerst, en dan steeds minder, vertrouwend op een min of meer democratisch bestel dat een generatie na de eerste wereldbrand een wettelijk beschermd bestaan in het zich heropbouwende Europa zou mogelijk maken. De hoofdpersonen van dit boek – de ouders van Henri Heimans, die slechts na de oorlog elkaar leerden kennen – leefden en werkten in die vooroorlogse context, gedreven door hun dromen en wensen.

De machtsgreep gebeurde in het begin langs legale weg, via verkiezing van extreemrechtse figuren in machtsposities in Italië en Duitsland.

Op een bepaald echter greep een atavistisch en structureel antidemocratisch ideologisch groepje, vol frustratie en machtswellust, de kans om de verzwakte democratie te veroveren. Dat gebeurde in het begin langs legale weg, via verkiezing van extreemrechtse figuren in machtsposities in Italië en Duitsland, gevolgd door een machtsoverdracht binnen het parlementaire systeem van toen. Maar dat vergleed al snel in een cascade van antidemocratische en militaristische praktijken: personen met een tekortkoming werden proefpersoon van ‘eugeneticadokters’ en vernietigingsspecialisten, waarna de opgedane kennis massaal overgedragen werd op linkse en etnisch-andere groepen (mensen met Roma, Joodse en Slavische afkomst). Met de systematiek die de Duitse (of misschien eerder de Pruisische) traditie eigen kan worden genoemd, betekende dat de ultieme vernietiging van die ‘anderen’.

In eerste instantie – en het boek geeft hierover zeer nauwkeurig verslag – werd dit door de nieuwe machthebbers begrepen als gratis en onbeperkt ‘gebruik’ van die mensen als werkkracht, als werkslaven. Daartoe werd doortastend een eerste triage gemaakt: zieken, zwakkeren en baby’s werden direct na aankomst in de verschillende kampen als overlast onmiddellijk geëxecuteerd of later in gasovens geleid. De anderen, die nog een tijd nuttig konden worden ingezet als werkkracht/lastdier, werden aan systematische uitbuiting en ontmenselijking onderworpen. Zoals het boek met naam en toenaam vermeldt, werd er vaak in uitzichtloze uitbuiting gewerkt in fabrieken van zeer grote Duitse bedrijven van toen.

Geen enkele van de grote bedrijven heeft na de oorlog zelfs maar excuses aangeboden aan de getroffen families.

Enigszins wrang vermelden de auteurs op het einde van het boek dat geen enkele van die grote bedrijven na de oorlog ernstige hinder ondervonden, noch substantiële schadevergoedingen of zelfs maar excuses hebben aangeboden aan de getroffen families. Zeker, een aantal bedrijfsleiders pleegde zelfmoord bij de Bevrijding. Maar bedrijven en families die verantwoordelijkheid droegen, begonnen snel een nieuw leven. De namen van die bedrijven figureren tot vandaag in de top van het bedrijfsleven.

HOE KON HET SYSTEEM BESTAAN EN VOORTBESTAAN?

Uiteraard was de hiërarchische organisatie van de kampen, gekoppeld aan een draconische discipline, een voorwaarde om dergelijk systeem in stand te houden: een onverbiddelijke toplaag, met niets ontziende onmenselijke praktijken en de nodige wapens, selecteerde zorgvuldig ‘hulpkrachten’ (de zogenaamde kapo’s) uit de gevangenenpopulatie die hun iets beter overlevingsregime dankten aan hun job om de extreme onderdrukking van de onderste laag absoluut rechtelozen uit te voeren. De details doen de lezer, ook de al geïnformeerde lezer, soms echt slikken en zeker verstillen: hoe kunnen mensen hun medemensen zo mishandelen? Deugen de meeste mensen echt, zoals Rutger Bregman ons wil doen geloven, of is het toch vooral een goed functionerend en gestructureerd systeem van verantwoordelijkheden en rechten dat een relatief menselijk samenleven mogelijk maakt?

Hoewel we in alle eerlijkheid moeten erkennen dat onze vorm van democratie niet ideaal, laat staan ‘af’, bevat ze toch een aantal mechanismen waarvoor in de huidige complexe wereldorde niet zo snel goede, rechtvaardige alternatieven zich schijnen aan te dienen. Eén daarvan is zeker de vorm van zelfcontrole (en zo machtsbeperking) die ingebed zit in de scheiding van de drie machten, met de garantie van een politiek onafhankelijk rechterlijk systeem. Het boek toont aan hoe het afbreken van dat systeem, of het ontbreken ervan in het concentratiekampproject, nagenoeg zeker leidt tot ontmenselijking, willekeur en onbeperkte macht over leven en dood van medemensen van machtswellustelingen en/of graaiers.

Het onderschikken van de rechterlijke macht aan de politieke leiders is niet verrassend een eerste stap, toen en nu.

Wat dus met Trumps vandaag, maar ook met figuren als Musk en Bezos? Functioneren de controle, en de eventuele remmen nog? Of wordt elke psychopathie rechtvaardig als ze zich kan doorzetten? Het onderschikken van de rechterlijke macht als controleorgaan aan de politieke leiders is niet verrassend een eerste stap, toen en nu. Zowel de rechtstreekse inmenging in de ‘oude democratie’, de Verenigde Staten, voor een afgestemde presidentskandidaat in een soort ‘coup’, als de steeds toenemende kritiek van N-VA en Vlaams Belang in eigen land, moeten voor elke democraat – voorbij de eigen persoonlijke overtuigingen en belangen – meer dan een knipperlicht zijn. Minstens op dit punt vertoont de geschiedenis de neiging om zich wél te herhalen.

HET ALTERNATIEF IS DE HEL

De recensie van dit boek kan dan ook enkel eindigen met de oproep om de juridische veroordeling van de woorden en daden van antidemocratisch en negationistisch extreemrechts ten volle, en liefst ook met luide stem, te steunen. Als het boek van Heimans en Verhofstadt minstens één boodschap bevat voor de wat ontgoochelde burger, is het wel dat hij of zij best bij de les blijft en de vrijheid van allen niet mag riskeren voor de ontmenselijkende verzinsels van enkelen.

Dit speurwerk moet psychologisch zeer zwaar geweest zijn voor de schrijvers.

Het boek getuigt van zeer grondig en nauwkeurig speurwerk, ook al moet dit tijdens het werk psychologisch zeer zwaar geweest zijn voor de schrijvers. Zij verdienen hiervoor meer dan lof. De auteurs bewijzen dat eerlijk en ook pijnlijk doorzetten op een pad dat wegloopt van de ‘nu- en ik-wereld’ van vandaag tot een menselijke samenleving kan leiden. En dat alleen zo de barbarij, die we nog maar enkele generaties geleden hebben zien uithalen, kan worden bedwongen.

Ik hoop oprecht dat dit boek door velen gelezen en besproken wordt. In scholen, maar zeker ook in de media. Zo kunnen zij misschien genezen worden van het afstompende opvoeren van spelletjes pro en contra onder een schare zogenaamde experten en te veel populistische hardroepers die een laat-Romeinse versie van brood en spelen steeds opnieuw tot leven schijnen te willen wekken.

Dit boek roept ons allen op om in de spiegel te kijken en onszelf te vragen of we mensen zijn; dat wil zeggen: ethische wezens. Het alternatief is immers de hel.

Rik Pinxten

Henri Heimans, Dirk Verhofstadt, KZ-syndroom. Een litteken dat nooit verdwijnt, Houtekiet, Antwerpen, 2024.