“Wij gingen de verkiezingen in met de boodschap dat we het systeem wilden verbeteren. Wat bleek? Wij hadden de afkeer van ‘het systeem’ onderschat. Dat hele systeem als zodanig moest weg.” Zo analyseerde PvdA-GroenLinks boegbeeld Frans Timmermans onlangs in De Groene Amsterdammer de overwinningsnederlaag van zijn partij en de opmars van de extreemrechtse populist Geert Wilders bij de parlementsverkiezingen in Nederland. Die had van hem doorheen de campagne ‘het ultieme establishment’ gemaakt. Met succes.

NIEUWE BREUKLIJNEN

Frans Timmermans kwam met enige vertraging tot de confronterende vaststelling dat we al enkele jaren in een verscheurde samenleving leven. Daarin tekenen zich nieuwe breuklijnen in het electoraat af die vooral radicale bewegingen en extreemrechtse partijen wind in de zeilen geven. Die nieuwe breuklijnen zijn de ‘open versus de gesloten samenleving’ aan de ene kant en het ‘gangbare sociaaleconomische en politieke systeem verwerpen versus hieraan vasthouden’ aan de andere kant. Vandaag zijn de aanhangers van de gesloten samenleving met een zeer groot anti-systeem/anti-establishmentgehalte in de meerderheid. En dat vertaalt zich niet enkel electoraal in de opgestoken middelvinger.

Vandaag zijn de aanhangers van de gesloten samenleving met een zeer groot anti-systeemgehalte in de meerderheid.

Dit manifesteerde zich in Nederland, maar intussen ook bij ons en in vele andere Europese landen, in de recente protesten van de landbouwers. Wat opvalt, is op hoeveel begrip en sympathie zij kunnen rekenen bij de bevolking. Ook bij hen die noodgedwongen gegijzeld worden door lange files door een blokkade van tractoren. De tweespalt die door de samenleving loopt, zou ook een geografisch verlengstuk hebben, zo wordt vaak vermoed. Dieseltractoren (en 4x4’s) van landelijke fermettebewoners botsen met de elektrische bakfietsen van stedelijke loftbewoners, klinkt het dan populair.

Maar die geografische splijtzwam zorgt slechts voor de helft van het verhaal. Bij een diepgaandere ontleding van het succes van de BoerBurgerBeweging (BBB) in Nederland in het voorjaar van 2023 viel namelijk op dat de steden een derde van de BBB-stemmen leverden. BBB was dan wel de partij van de landelijke gemeenten, maar toch ook van de randstedelijke gemeenten. De kloof bínnen gebieden bleek zelfs groter dan die tússen gebieden. Anders gezegd: er waren wel globale verschillen tussen de randstad en de provincie, maar bínnen die regio’s zijn de politieke verschillen nog groter. In de stad is de inzet: parkeerplaatsen voor de deur of speelplaatsen voor de kinderen in de straat. Klinkt het herkenbaar in Antwerpen, Gent of Mechelen?

Wie waren dan die verstedelijkte BBB-kiezers? Ook hier zijn veel parallellen met België. Het blijken vooral mensen aan de onderkant van de samenleving, vaker met een middeninkomen, bij wie de onzekerheid over de toekomst zich vertaalt in onvrede over hoe het eraan toegaat. Kiezers die op BBB stemden, deden dat naar eigen zeggen vanwege stikstof, maar ook vanwege de vertrouwenskloof tussen burger en politiek. Per saldo is die proteststem uitgegroeid tot wat een commentaar in NRC formuleerde als ‘een nieuwe politieke zuil op zichzelf’, met over de jaren heen (los van de partijpolitieke vertaalslag) een stabiele kiezersschare van zo’n 30%. In het najaar van 2023 maakte deze ‘zuil’ van PVV van Geert Wilders de grootste partij in Nederland.

VLAMING IN DE BAN VAN ANGST

Ook in het onderzoek onder een representatief staal van de Vlaamse bevolking voor mijn recente boek De toekomst is terug zie ik deze breuklijnen opduiken: ‘open versus gesloten samenleving’ en ‘systeembehoudend versus antisysteem’. Zo voelt meer dan één op de twee Vlamingen zich steeds meer een vreemde in eigen land (voedingsbodem voor gesloten samenleving). En leeft bij 4 op 5 burgers de verwachting dat wie kapitaalkrachtig is, het straks voor het zeggen zal hebben (voedingsbodem voor anti-systeem).

Uit mijn onderzoek blijkt dat 70% van de Vlamingen bang is voor wat de toekomst zal brengen voor hen persoonlijk.

Maar er is meer. Ook de angst voor de toekomst zit diep. Ze is wijd verspreid onder de bevolking. Uit mijn onderzoek blijkt dat 70% van de Vlamingen bang is voor wat de toekomst zal brengen voor hen persoonlijk. En nog meer Vlamingen, bijna negen op de tien, denken dat de angst voor de toekomst nog zal toenemen. Het lijkt wel of we collectief in de ban van angst voor de toekomst zijn. Een toekomst die, volgens een meerderheid, minder mooi zal zijn voor hun kinderen en kleinkinderen, dan in het verleden voor hen het geval was. En waar één op de drie Vlamingen het zelfs onverantwoord vindt om nog kinderen op de wereld te zetten. Een grote vrees ook dat deze ‘polycrisis’ daadwerkelijk kan omslaan in een ‘permacrisis’ die zich over een langere periode zal manifesteren en voor meer dan één op de vier Vlamingen zelfs nooit voorbij zal gaan. En waarbij zowat de helft van de bevolking verwacht dat we langzamerhand opnieuw afglijden naar ‘de jaren dertig’ van de vorige eeuw, het spookbeeld van een fascistische dictatuur. Een meerderheid verwacht tegenwoordig veel heil van een autoritaire leider die verkiezingen en parlement buitenspel zet. In Nederland koketteren rechtse partijen tijdens de formatiegesprekken intussen met een ‘extra-parlementair’ kabinet van ‘experten’.

HET ORIGINEEL EN DE KOPIE

Vaak onuitgesproken, maar wel innerlijk aanwezig, leeft bij een steeds grotere groep van burgers het gevoel dat we langzaam maar zeker van de spreekwoordelijke zomer naar een mentale winter evolueren. Deze wisseling van de seizoenen kunnen we niet keren. Maar de manier waarop we deze mentale winter doorkomen, ligt wel in onze handen.

Wat niet werkt, is om de agenda van extreemrechtse populisten te kopiëren. Het origineel is steeds aantrekkelijker dan het kopie. Bovendien legitimeert dit de agenda van extreemrechts. Ook dat hebben de Nederlandse verkiezingen aangetoond. Toen VVD vorige zomer haar eigen regering over de asielkwestie liet vallen, effende ze het pad voor een eclatante overwinning van PVV (het origineel en de kopie dus). Om nadien dan toch weer (tegen beter weten in?) met Geert Wilders aan tafel te gaan zitten met het oog op de vorming van een nieuwe regering, al dan niet een minderheidskabinet met gedoogsteun. Geert Wilders werd er in de peilingen sindsdien alleen nog maar populairder op. Of hoe je je eigen nederlaag kan organiseren.

Democratische partijen mogen de angst en woede in brede lagen van de bevolking niet misprijzend onder de mat vegen.

Progressieve, en bij uitbreiding alle democratische, partijen mogen de angst en woede in brede lagen van de bevolking evenwel niet misprijzend onder de mat vegen (herinner u de verkiezingsblunder in 2016 van Hilary Clinton die de aanhangers van Donald Trump als ‘deplorables’ afschilderde). Zij moeten angsten en onzekerheden ernstig nemen, en in dialoog blijven gaan met verontruste en zelfs wanhopige burgers. Meer doen dan alleen maar luisteren, maar vooral een geloofwaardig en hoopvol perspectief bieden.

Want wie gelooft in de inherente kracht van een systeem om zichzelf te veranderen, wie evolutie verkiest boven revolutie, kan evenmin lijdzaam blijven toekijken en hopen dat alles wel vanzelf zal overwaaien. Als ons sociaaleconomisch en democratisch systeem wil overleven, zal het zichzelf wel moeten aanpassen en veranderen, maar tegelijkertijd ook trouw blijven aan de fundamentele waarden waarop het gefundeerd is.

Of wat filosofischer verwoord: we moeten veranderen om onszelf te blijven, om onszelf te worden. En omgekeerd: om onszelf te blijven, moeten we veranderen. Het systeem moet een nieuw evenwicht vinden tussen de noodzaak van verandering en de noodzaak om stabiliteit te bieden aan burgers. Het is dat nieuwe, dynamische evenwicht dat elke overheid, ondernemer, activist moet nastreven om zelf te overleven, maar ook en vooral om als beschaving te overleven. Dat is een individuele verantwoordelijkheid voor elk van ons, maar ook en bovenal een collectieve opdracht. In mijn boek doe ik in die zin een appél met een Manifest van Hoop.

VERBINDEND LEIDERSCHAP

Tegenover het oprukkende autoritaire leiderschap is er meer dan ooit nood aan verbindend leiderschap. Leiders die opnieuw vertrouwen wekken, bruggen slaan en niemand achterlaten. Leiders die mensen verbinden en niet verdelen. Leiders die voorbij de – populistische – waan van de dag durven en willen kijken, en die bakens uitzetten voor de toekomst. Leiders die duidelijk maken wat hun visie en plannen zijn voor de lange termijn, en voorbij één legislatuur willen kijken (want de olifanten in de kamer vragen een plan dat verder gaat dan de volgende vier of vijf jaar). Leiders die een betrouwbare gids zijn door een woelige tijd. Leiders die van de tien olifanten in de kamer een persoonlijke uitdaging maken, eerder dan de zaken op hun beloop te laten. Leiders die zeggen waar het op staat, die hun verantwoordelijkheid nemen en daar ook persoonlijk verantwoording voor afleggen. Leiders die werk maken van een nieuw sociaal contract voor de 21^e eeuw. Leiders die hoop en perspectief brengen, in plaats van angst en verdeeldheid te zaaien. Leiders die de toekomst terugbrengen, en ons niet terug loodsen naar de donkere periodes uit de geschiedenis, achterwaarts de toekomst in. Echte leiders dus, geen handelaren in angst, cynisme, fake nieuws of haatspraak. Leiders met een missie, een holistische visie en de ambitie, moed en wil om die samen met anderen waar te maken. Leiders die minder beloftes maken of aankondigingen doen, maar die effectief resultaten neerzetten in hun beleid. Die leiders, binnen en buiten de politiek, moeten nu opstaan.

We hebben nood aan leiders die minder beloftes maken of aankondigingen doen, maar die effectief resultaten neerzetten in hun beleid.

Ook al vrezen velen in mijn onderzoek dat solidariteit verder zal afbrokkelen, tezelfdertijd blijft het geloof groot dat we door samen te werken allemaal verder kunnen komen. De meeste mensen deugen wel degelijk. En al mag de polarisering en de vijandigheid in de samenleving lelijk huishouden, er zijn gelukkig ook nog vele hoopgevende signalen in het maatschappelijke middenveld van verenigingen en vrijwilligers die in stilte, ver weg van de haatspraak, en belangeloos, elke dag opnieuw het beste in de mens, voor de mens, naar boven halen. Zij zorgen voor het sociale kapitaal in deze samenleving. Zij zullen ook morgen de bakens van licht en hoop, maar ook van weerstand zijn als een mentale winter aanbreekt. Zij zullen ervoor zorgen dat de geschiedenis zich niet herhaalt, op identieke wijze, en dat onze toekomst wel degelijk beter wordt. Onze toekomst die – het kan niet anders – een gezamenlijke toekomst is, waarin er plaats is voor iedereen, en waarin niemand wordt achtergelaten.

LIBERALE DEMOCRATIE GEEN NATUURWET

Ook al zal ons systeem zich moeten aanpassen om te overleven, zoals we hierboven hebben gezien, gelijktijdig moeten de fundamenten waarop het systeem is gebouwd versterkt en verdedigd worden. De liberale democratie, die de onze is, met rechten en vrijheden voor haar burgers, is geen wet van de natuur. Die essentiële rechten en vrijheden zijn het werk van vrije, kritische, zelfbewuste mensen die in de loop der eeuwen gestreden hebben, tegen autocratische en conservatieve krachten in, voor meer vrijheid, gelijkheid en solidariteit voor iedereen. We zijn er ons wellicht onvoldoende van bewust dat die rechten en vrijheden vandaag, en mogelijks nog meer morgen, in vraag gesteld, met de voeten aangeveegd, of zelfs brutaal afgeschaft kunnen worden. Dat proces volstrekt zich al enkele jaren in landen binnen de grenzen van Europa, maar ook in Israël. Dat in vraag stellen, en het afschaffen van rechten en vrijheden, is typisch een voortschrijdend proces dat zich graag vermomt. Het is als een hellend vlak waarop men quasi ongemerkt naar beneden schuift, maar dat gaandeweg alsmaar steiler en gladder wordt. Een langzaam smeltende ijsschots.

Een sterke, onafhankelijke rechterlijke macht is de beste behoeder van die rechten en vrijheden. Het verbaast dan ook niet dat populistische, autoritaire krachten vooral die derde macht in diskrediet willen brengen, onder controle willen krijgen, en zelfs vleugellam maken. Een dictatuur duldt geen vrije verkiezingen, en nog minder een onafhankelijke rechterlijke macht op haar pad.

Het verbaast niet dat populistische, autoritaire krachten vooral een sterke, onafhankelijke rechterlijke macht in diskrediet willen brengen.

Het betekent niet dat onze waarden universeel zijn, of superieur ten opzichte van waarden in andere landen en culturen. Het betekent wel dat we anders en uniek zijn en dat we de onderlinge verschillen willen erkennen, wat geen dialoog of samenwerking uitsluit in domeinen waarin er een gemeenschappelijk belang is. Het betekent eveneens dat er grenzen zijn, en dat die grenzen gerespecteerd moeten worden. De samenleving is geen melting pot, waar iedereen alles moet aanvaarden en zichzelf moet wegcijferen, zonder zijn eigenheid te bewaren. Maar dat houdt tevens in dat anderen ook hun eigen grenzen (en eigen cultuur) hebben en dat we die ook moeten respecteren. Dat wederzijdse respect tot stand brengen, is makkelijker gezegd dan gedaan. Maar ook hier is er geen keuze. Dit wordt de hoeksteen van een wereld die steeds sneller multicultureel wordt, of we dat nu graag hebben of niet. Je kunt het zonlicht niet voor altijd blijven ontkennen.

Dat is wat er vandaag – voor en, vooral, na 9 juni – op het spel staat. Laten we deze veelkoppige crisis aangrijpen als een unieke kans om er een betere, duurzame toekomst van te maken. De toekomst is terug. Voor onszelf, en voor wie na ons komt. Alleen samen kunnen we die uitdaging aan.

Samenleving & Politiek, Jaargang 31, 2024, nr. 3 (maart), pagina 64 tot 69

• extreemrechts
• angst
• Vlaanderen
• verkiezingen